Paralı askerlere inat ön saflarda savaştılar

İslam kültür ve medeniyetinin merkezi olan Endülüs, Müslümanların hâkimiyeti altına girdikten sonra birçok alanda gelişme gösterdi. Hatta İspanya topraklarının İslâm medeniyeti ile tanışması bölge için bir milât oldu. Avrupa’nın bugünkü gelişmişliğini Endülüs’e borçluğu olduğunu söylemek dahi yanlış olmaz. Hiç şüphesiz bunda en büyük pay Endülüs’ün yetiştirdiği alimlere ait. ‘Kitap Medeniyeti’ olarak da tavsif edilen Endülüs, ne yazık ki Müslümanlardan sonra ev sahipliği yaptığı toplumlar tarafından yitirildi. Hal böyle olunca bugün kaybolmuş İslam coğrafyası deyince akıllara ilk olarak Endülüs geliyor.

ALANINDA İLK OLMA ÖZELLİĞİ TAŞIYOR

Endülüs üzerine çalışmalar yapan ve Sakarya Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi olan Prof. Dr. Lütfi Şeyban, "Endülüs Alimleri / Bilginin Toplumsal Rolü" ismli bir hafıza çalışmasına imza attı. Ketebe Yayınları’ndan çıkan kitap, Endülüs İslam medeniyetinin inşasında ve toplumsal gündelik hayatta bilginlerin rolünü detaylıca ele aldığı için alanında ilk olma özelliği taşıyor. Endülüs tarihi üzerine kısıtlı bulunan kaynakları adeta kazarak uzun bir çalışma sürdüren Şeyban, bilginlerin toplumsal hayattaki fonksiyonlarına odaklanarak okurlarına daha önce pek bilinmeyen kapıları açıyor.

Tarım ve hayvancılık, botanik, harp teknikleri, tıp ve eczacılık, kimya ve simya, dini ilimler, mimari ve şehircilik, zanaat ve sanat gibi alanlarda faaliyet gösteren bilgilerin, Endülüs devletinin üç büyük dünya devletinden biri olarak halkını zenginleştirdiği çağlarda, cihadı paralı askerlere tevdi edenlere inat alimlerin cephelere koşarak ön saflarda savaştığını belirten Şeyban, yenisafak.com’un sorularını cevapladı.

Evet, son birkaç yıla kadar tarihçi olarak yalnızca 2 kişiydik, Mehmet Özdemir ve sonra bendeniz. Fakat son yıllarda yeni yetişen birkaç arkadaşımız daha oldu. Ayrıca tarihçi olmayıp Endülüs’ün ilmi ve edebi hayatını çalışanlar da var ve bu arkadaşların sayıları da az değil. Ülkemiz akademi camiasında rağbet gören tarih ana bilim dalları zaten sınırlıdır. Birkaç yabancı lisan ve yurt dışı tecrübe gerektiren Eskiçağ ve Ortaçağ’a ilgi azdır. Çoğunluk Osmanlı araştırmalarını tercih ediyor. Türkiye’de yalnızca Endülüs alanında değil, üzerinde yaşadığımız toprakları bize vatan kılan Selçuklular üzerine gerçek bilimsel çalışmalar da çok kısıtlı durumda.

Ancak bu “dertli” ya da “âh vâh”lı duygusal ilgimizin, hemen tüm toplumsal alanlarda olduğu gibi, bazı egemen çevreler tarafından manipüle edilerek istismar edilmekte olduğuna inanıyorum. Ne demek istiyorum?

MAĞLUP MİLLETLER GALİPLERİ TAKLİT EDERLER

İçinde yaşadığımız çağın “medeniyet” algısı ya da baskısı, Türkiye halkı olarak bizleri “çağdaş” dünyanın egemeni durumundaki Batı medeniyetini yüceltmeye yöneltmiştir. Çünkü son üç asırdır Avrupa-Batı karşısında sürekli yenilmiş ya da kaybetmişiz. Tarihi bir gerçektir ki, mağlup milletler gâlipleri taklit ederler.

Çünkü fizyolojik ihtiyaçları ya da hayatta kalma refleksi gereği onlara hayran olurlar. Batı medeniyetine hayranlık, belki “düşman” karşısındaki ezilmişliğimizi bir nebze olsun hafifletmek ve de yeni nesillere istiklal duygusu aşılamak gibi düşüncelerle, aydınlarımızı kendi tarihimize “medeniyet” nazarıyla bakmaya sevk etmiştir. 1850’lerden itibaren başlayan bu süreçte, İslam tarihi içinde iki medeniyet öne çıkmıştır: Klasik çağında Osmanlı ve Emevi çağında Endülüs.

TESELLİ BULUYOR AMA GEREĞİNİ YAPMIYORUZ

Demek istediğim o ki, son asırlarda Batı karşısında içine düştüğümüz çaresizlik duygusu bizi Endülüs ile ilgilenmeye sevk etmektedir. Oysa bu böyle olmamalıdır. Olması gereken, Endülüs yalnızca biz Müslümanların tarihinin diğerleri gibi değerli bir parçası olduğu için ilgilenmektir. Bize göre, bizim Endülüs âlimleri türü, hâkim anlayıştan bağımsız araştırmaya müstenit bilimsel çalışmaların sayısı arttıkça, Endülüs’ün bizim için ne ifade ettiği daha iyi anlaşılacaktır. Yani sonuç olarak, “Endülüs bizim için ne ifade ediyor” sorunuzun cevabını burada vermiş olmayalım. Aslında doğrusu, her bir okuyucu kitabımızı okuyunca ne anlıyorsa cevap odur diyelim.

Endülüs ile ilgili sizin bir benzetmeniz var: ‘Arı Kovanı’. Neden böyle bir benzetme yapıyorsunuz?

Arı kovanı, çünkü bal yapmak için çiçek özlerine ihtiyaçları var Endülüslülerin. 711 yılında İspanya’yı fetheden Emevi İmparatorluğu’nun coğrafyasının büyüklüğüne haritada bakarsanız görürsünüz ki, doğusuyla batısı arasında 10 bin kilometreden fazla mesafe vardır. Başşehir Dımaşk ile Kurtuba arası 5 bin 500 kilometreden fazladır. Yani Vandalusia ya da İspanya’yı Endülüs yapan Müslümanlar, özellikle 756’da Endülüs’te Emevi Devleti oluştuktan sonra neredeyse sıfırdan bir devlet geleneği başlattılar. Savunma, tarım, şehirleşme, ticaret, zanaat, mimari ve sanat.. Bütün bu alanlarda her şeye ihtiyaç vardı, çünkü İspanya’da Roma’nın çöküşünden bu yana neredeyse medeni hayata dair hiç temel kalmamış durumdaydı.
Halbuki aynı çağda Peygamberimiz Hz. Muhammed’in (s.a.s.) kurmuş olduğu Medine İslam Devleti’nin “gelişmiş” şekli görünümündeki Maşrık İslam yurdu, Emeviler ve sonra Abbasiler’in idaresinde, Ortadünya diye bilinen bugünkü Yakındoğu coğrafyasının en güçlü ve en medeni ülkesi durumundaydı.
Doğal olarak Endülüslüler ihtiyaçları olan her şeyi buradan kendi ülkelerine taşıdılar. Kitap, ilim, siyaset, zirai ürünler ve teknikler, ticaret teknikleri, harp alet ve teknikleri, mimari teknikleri ve ustaları.
Bu nakil seferberliğinin nicelik ve niteliğini bu kitabımızdan öğrenmek mümkündür.

ENDÜLÜS HALKI ZORBALARIN İNSAFSIZLIĞINA MARUZ KALDI

Her asırda Endülüs aleyhine sürekli genişleyen İspanya Hıristiyan Krallıkları, Roma’dan Katolikleri yöneten Papa’nın tahrik ve teşvikleriyle Reconquista hareketini başlattılar. Yani İspanya’yı ya da Endülüs’ü Müslümanlardan geri alma hareketini. Endülüs’ün yarıdan çoğu 1212’ye kadar, geriye kalan az bir kısmı da 1492’ye kadar düşmanların eline geçti. Bundan sonra Müslüman'ı, Hıristiyanı ve Yahudisiyle Endülüs halkı, ilkel hayat süren zorbaların insafsızlığına maruz kaldılar.

ENDÜLÜS İSLAM KÜLTÜRÜYLE VÜCUT BULDU

Ancak insanlık adına tesellimiz odur ki, Endülüs yurdu kendi insanına kendi çağlarının en tabii insani duyguları yaşatmaya muvaffak oldu. Halk adaletle ve ilmin ışığıyla aydınlandığı için huzur buldu.

Bugünkü Avrupa kültürü ve medeniyeti, ulaştığı sonuçları ve nitelikleri bakımından çok farklı bir noktaya evrilmiş olsa da, gerçekte büyük ölçüde Endülüs-İslam kültürü ve medeniyeti temelinde vücut bulmuş bir varlıktır.

Lakin Papalık liderliğinde Avrupa elitinden kendi velinimeti olan Endülüs’e vefalı olmaları beklenirken, çapulcu İspanyol Katolik krallarını Endülüs şehirleri üzerine salarak, Avrupa’nın kıyısında Avrupa çöllerine hayat kaynağı olan Endülüs vâhâsını kanla ve ateşle kurutup yok ettiler. Bu tarihî felâketin hikâyesini Matthew Carr’ın Kan ve İman adlı kitabından, bilimsel kayıtlarını da bizim Mudejares & Sefarades: Endülüslü Müslüman ve Yahudilerin Osmanlı’ya Göçleri (İz Yayıncılık) adlı kitabımızdan okuyabilirsiniz.

ENDÜLÜS TÜM MÜSLÜMANLARIN ORTAK TARİHİ

ALİMLERİ ANLAMAK ENDÜLÜS’Ü ANLAMAKLA EŞDEĞER

İşte bu gerçeği gördükten sonra, bugün bizler için ideal ya da ibret olarak asıl mühim olanın Endülüslü âlimlerin toplumsal rolleri üzerine çalışmak olduğunu anladım ve gereğini de kısmen yapmış oldum.

PARALI ASKERLERE İNAT ÖN SAFLARDA SAVAŞTILAR
Endülüs âlimlerin en göze çarpan özellikleri sizce nedir?
- Anavatandan çok uzaklarda var olma kaygısıyla kendi alanında dünyanın en iyisi olma çabası..
- Dışta her yandan düşman çemberiyle sarılmış ve içte yerel siyasi liderlerin mülk ihtirasının ateşiyle kavrulmuş olmanın verdiği duyguyla, kendi halkına hizmet aşkı.
- Mal ve makam hırsıyla devleti zaafa uğratanların çok olduğu bir ortamda, bir bilen olarak dürüstçe ve kendisini siyasilere kullandırtmadan çalışmak.
- Endülüs devletinin üç büyük dünya devletinden biri olarak halkını zenginleştirdiği çağlarda, cihadı paralı askerlere tevdi edenlere inat cephelere koşarak ön saflarda mücahit..

İslam tarihinde âlim dendiğinde daha çok fakîh kastedilirdi. Tabi ki fıkıh alanı dışında ismi anılan binlerce âlim, aynı zamanda yeteri kadar fıkıh da bilirdi. Fakat bizim anladığımız kadarıyla âlim kavramından yaygın olarak kastedilen, kendi uzmanlık alanını merkeze alarak o merkezden çevreye doğru alanın gerektirdiği bütün ilimlere ve lisanlara yeterince vâkıf olabilen ve aynı zamanda âlim olmanın gerektirdiği ahlaki faziletleri büyük ölçüde şahsında yansıtan kişidir. Bu manada elbette var çok şükür. Yerli âlim az olsa da yabancılardan daha fazladır. Bugün Arap ve Mağrib coğrafyası yanında, Batıda da Endülüs üzerine çalışan değerli isimler vardır.

Çağımızın Endülüs âlimleri diye nitelediğiniz bu isimler, bu seviyeye erişebilmek için temelde T usulü ilmi donanımla iki şeyi başarmış insanlardır. Birincisi dikey donanımdır ki, bu mazinin bilgi ve hikmet birikimidir. Yani âlim kişi kendi uzmanlık alanının bilgi birikimi yanında, insanlığın ortak irfan tecrübesi olan hikmeti de içselleştirmelidir. İkincisi yatay donanımdır ki, bu içinde yaşadığı çağını iyi tanımaktır. Bugün bu madde daha çok sosyal bilimlere ve popüler kültürlere vukûfiyet şeklinde ifade edilmektedir.

Medeniyet formunda bir toplumsal organizasyonun ihtiyaç duyduğu tüm alanlarda büyük bir özveriyle çalışmışlar, alana hem de dünya çapında öncülük etmişlerdir. Bu alanlar, tarım ve hayvancılık, botanik, harp teknikleri, tıp ve eczacılık, kimya ve simya, dini ilimler, mimari ve şehircilik, zanaat ve sanat.. Örnekleri görmek için, kitabımızın Abbâs İbn Firnâs ile başlayan "Kaynaklarda yer alan Endülüs âlim ve bilgeleri" adlı kısmına bakılabilir.