'Sinan Çağı'nı yeniden yakalamak

UNESCO, kültürü sahip olunan tarihsel bilinç olarak tanımlar. Kültürün tarih bilinci ile olan ilişkisi, varlığını ve diğer kültürler içerisinde dominantlığını da ifade eder. Bir kültüre salt anlamda insan, özgürlük, coğrafya, psikoloji gibi çeşitli bilim dallarıyla ya da kavramlarla bakmaya çalışmak, o kültürün bize hiçbir zaman bütünsel bir fotoğrafını sunmaz, sunamaz. Bütünsel bakamadığımızdan hakikatte varacağımız nokta hep eksik kalır. Hangi açıdan yaklaşırsak yaklaşalım, kültürler önyargıyı asla kabul etmez. Bu yüzden insanı kendi kültüründe, kültürü de insanların/toplumların yaşadığı süreçte incelemek zorundayız. Bu yaklaşım, bize kültür kavramına dair geliştireceğimiz yaklaşımın önüne set çekmez, bilakis kültürel değişimlerde baskın olan nedensellerin ortaya çıkışını arttırır. Dolayısıyla kültür kalıpları, birbirleriyle ilişkisi olan tüm kültürlerin karşılaştırmalarından elde edilen özlerden meydana gelerek, genel bir kültür algısı oluşturur.

Kültürler, coğrafyaların dilleridir. Mimarlık alanında örnek verecek olursak, Mimar Sinan özeline gelecek olursak, edebiyatında Fuzuli'nin şairi olduğu, iktidarında Kanuni'nin bulunduğu, eğitiminde muhteşem bir üsluba ve dile sahip bir dönemden bahsediyoruz. Mimar Sinan'ın yaptığı eserleri göz önünde bulundurulduğunda, bir dilin, üslubun oluştuğunu görmemek imkânsızdır. Sultanahmet, Selimiye ya da Süleymaniye hep bu üslupla birlikte ortaya çıkan eserlerimizdir. Şehzade Camii Külliyesi ya da Süleymaniye Külliyesi, Osmanlı toplumunun hayata karşı bir bakış açısını sunuyor bize. Çarşının, pazarın ve medresenin camii ile buluşmasını imgeleyen külliyeler, Osmanlı toplumunun hayata bakış açısını ifade ediyor. Bugün mimari üslubumuzdan bahsedemiyorsak eğer, bu, sadece mimari alanda eksik kaldığımızı göstermez, kültürün diğer öğelerinden de eksik kaldığımızı gösterir. Bir camii projesini dahi kendi ürettiğimiz teknoloji programlarımızla çizemiyorsak, AutoCAD ya da diğer CAD programlarına ihtiyaç duyuyorsak, teknolojimizi yeniden gözden geçirmek zorundayız demektir. Kendi kültür öğelerini koruyamayan toplumlar, dominant kültürlerin öğelerine karşı duramazlar, onların esiri olurlar. Bugün, kültür coğrafyamızın birçok öğesini kaybetmiş durumdayız. Kültürel kodlarımızı yeniden yazmak zorunda kalışımız, birçok alanda yeni üsluplar ve üst entelektüel bir dil inşa etmek mecburiyetinde oluşumuz, kültürel zenginliklerimizi nasıl kaybettiğimizin bütünsel bir resmidir.

Harvard Üniversitesi Sanat ve Mimarlık Tarihi Bölümü Ağa Han İslam Sanatı Kürsüsü Program Direktörü Prof. Gülru Necipoğlu'nun 'Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu'nda Mimarî Kültür' kitabının Türkçe baskısı, yakın zamanda İstanbul Bilgi Üni. Yayınları'ndan çıktı. Kitap, şimdiye kadar yayınlanan Mimar Sinan ve eserleri hakkında pek konuşulmayan konulara ve farklı yapı incelemeleriyle Mimar Sinan'ın hayatına ve eserlerine ışık tutuyor. Bugüne kadar Mimar Sinan ile ilgili hazırlanmış en kapsamlı kitaplardan biri olan Sinan Çağı, Reaktion Books tarafından Osmanlıca kaynaklardan beslenerek ilk kez 2005'de yayınlandı. Harvard Üniversitesi'nde sanat tarihi dersleri veren Prof. Necipoğlu'nun Mimar Sinan ve dönemi üzerine yazdığı kitabın 8 yıl sonra Türkçeye çevrilişi hali pür melalimizi anlatmıyor mu sizce? Sinan'ı en iyi anlatan çalışmaların hâlâ yurtdışında olması, Sinan'a hem mimari hem kültürel açıdan daha çok ihtiyacımızın olup olmadığı hakkında bizleri düşündürmelidir.

1993 yılından bu yana Harvard Üniversitesi'nde ders veren Prof. Dr Gülru Necipoğlu, kitabını uzun araştırmalarından sonra ortaya çıkartmış. Türkçe baskı için tekrar gözden geçirdiği kitabında kimisi ilk kez yayımlanan pek çok kaynağa başvurmuş. Sinan Çağı, Osmanlı mimarlığının anıtlaşmış ismi Mimar Sinan'ı ve yapıtlarını anlatmanın ötesinde, adından da anlaşılacağı gibi bir çağı, bir ekolü tasvir ediyor. Osmanlı klasik döneminin zirvesinde oluşan mimarlık kültürünün anlatıldığı kitabın giriş bölümünde Necipoğlu, '16. Yüzyıl Bağlamında Sinan' başlığıyla Osmanlı kültür ve medeniyetini oluşturan çeşitli unsurları anlatarak, Mimar Sinan'ın nefes kesici anıtsal vurguları ile İstanbul'un siluetine ve şehir imgesi doruğuna ulaştığını ifade ediyor. Alışılmış Mimar Sinan monografilerinin aksine Necipoğlu, Sinan'ı efsaneden arınmış bir şahsiyet olarak ve döneminin sosyal, siyasal, dini ve toplumsal çevresi içerisinde değerlendiriyor.

Mimar Sinan'ın Tuna'dan Dicle'ye uzanan ve üç kıtaya yayılan coğrafyada muhteşem izler bıraktığını söyleyen Gülru Necipoğlu'na göre Mimar Sinan'ın şöhreti, özellikle merkezi planlı kubbeli camileriyle İtalyan Rönesans kiliseleri arasındaki benzerlikten kaynaklanıyor. Bu benzerliğin köklerinde, o dönemler İstanbul ve İtalya'da eşzamanlı olarak yeniden yorumlanan Doğu Akdeniz havzasının ortak Roma-Bizans mimarî mirasının olduğunu söyleyen Necipoğlu, Sinan mimarîsinin yorumlamalarına rengini veren, onun eserlerini tarihsel bağlamlarına oturtmayı hedeflemeyen 'evrensel' ve 'milliyetçi' oryantalizm paradigmaları olduğunu söyleyerek dikkatleri çekiyor. Mimar Sinan hakkında Avrupa'da yayınlanan ilk monografiyi yazan Viyana eğitimli İsviçreli Mimar Ernst Egli'nin, Sinan: Der Baumeister Osmanischer Glanzzeit(Zürih, 1954) kitabında Mimar Sinan'a dair:

'Onun büyüklüğü, eserinde biçim ve içeriğin tam uyumunda yatar; benzersizliği ise, kendisine verilen görevlerin bi­reysel yönlerini kalıcı ve evrensel değerde bir şeye dönüştürme becerisindedir. Eserlerinin bugün her zamanki kadar canlı kalmasının nedeni de budur. Bu eserler, geçmişin ölümsüz özelliklerini muhafaza eder' tespitini analiz eden Necipoğlu, Mimar Sinan'ın bir mimarbaşı olarak hizmet ettiği 1539 ile 1588 yılları arasındaki görev dönemi boyunca oluşturduğu akımın milli ve evrensel nitelikleri aynı anda barındıran biçimsel değerlerin, Sinan'ı modern Türk mimarlarının gözünde muteber bir esin kaynağına dönüştürme amacını taşıdığını belirtiyor. Mimar Sinan'ın arkasında muhteşem bir ekol bıraktığının altını çizen Necipoğlu, Osmanlı'da her isteyenin, her biçimde veya boyutta, istediği yerde yapılar inşa edemediğini; yapılacak her türlü binanın bir ekol tarafından onaylanarak yapıldığını belirtiyor. Günümüzde mimari ve şehircilik açısından kuralların olmadığı için sıkıntılar çıktığını belirten Necipoğlu, Osmanlı döneminde bir yapının yapılıp yapılmayacağına ilgili toplumsal müzakereler sonunda karar verildiğini ifade ediyor.

Sinan Çağı kitabında özellikle Sinan'ı ve eserlerini Osmanlı toplumunun sosyo-ekonomik, dinsel ve zihinsel bağlamları içinde inceleyen Prof. Dr Gülru Necipoğlu, o dönemde mimarbaşının ve altındaki mimarların Osmanlı hamileri ile arasında güçlü bir iletişimin olduğunu, o yüzden herkes herhangi bir yere istediği gibi bir eser yapamadığını, Şeriat'ın da buna izin vermediğini belirtiyor. Örnek olarak camileri yapmak için bir gaza kazanmış olmak gerektiğini söyleyen ulemanın, Sultan Ahmet Camisi yapılırken bu inşaata karşı çıktığını belirten Necipoğlu, sultanın bu itirazlara kulak asmadığını, 'yaparım' diyerek camiyi yaptırdığını ama sonunda Sultan Ahmet Cami'nin Şeyhülislam tarafından imansız cami olarak ilan edildiğini ifade ediyor.

Mimar Sinan'ın hamamdan köprüye, su kemerinden camiye, hastaneden aşevine, türbeden külliyeye hayatın her alanını kapsayan yapılar yapması, Sinan'ın hayatla ne kadar içli-dışlı olduğunu, ayrıca ardında mimarlık konusunda ciddi bir ekip yetiştirdiğini gösteriyor. Sinan'ın emrinde kırk dört hassa mimarı, bir nevi mimarlar ordusu olduğunu belirten Necipoğlu, bunların çoğunu kendisinin eğittiğini, tabii Sinan'ın İstanbul'dan Şam'a, Mekke'ye ve Medine'ye kadar bütün projelerde gerçekten katkısının olduğunu söylüyor.

Mimar Sinan'ın vefatı üzerinden 425 yıl geçti, yapılarının büyük çoğunluğu ayakta. Mimar Sinan'ın yapılarını gerek mimarlık ve şehircilikte geleceğimizi yeniden yorumlamak, gerek diğer disiplinlerarası çalışmalarda üzerinde yaşadığımız coğrafyanın kültürel kodlarını ihya edebilmek için yeniden okumaya, araştırmaya, üzerine incelemeler ve analizler yapmaya ihtiyacımız var. Öncelikle ihtiyacımızın farkında olmalı, ardından bu muhteşem eserler için mimarlardan mühendislere, psikologlardan ilahiyatçılara kadar geniş bir enstitü kurarak disiplinlerarası çalışmalarımıza hız vermeliyiz.

Sinan Çağı

Gülru Necipoğlu

Çev. Gül Çağalı Güven

Bilgi Üniversitesi Yayınları

2013

800 sayfa