Güney Afrika'dan ata toprağı Erzurum'a

Sultan Abdülaziz tarafından Erzurum’dan Güney Afrika’daki Müslümanlara dini hizmet vermesi için gönderilen Türk İslam alimi Ebubekir Efendi’nin torunu eski Güney Afrika Cumhuriyeti Ticaret ve Sanayi Bakanı, Ulusal Meclis Üyesi İbrahim Patel 162 yıl sonra ata toprağını ziyaret etti. Dedesi Ebubekir Efendi’nin Erzurum’dan Ümit Burnu’na uzanan hikayesinin izini süren Patel, Erzurum Büyükşehir Belediyesi, Erzurum Valiliği ve Atatürk Üniversitesi’nin ortaklaşa düzenlediği program için geldiği Erzurum’da üç gün ağırlandı. Atatürk Üniversitesi’nde aynı zamanda “Türkiye-Güney Afrika İlişkilerinde Ebubekir Efendi Köprüsü” başlıklı bir konferans da veren Patel, valiliğin dedesi adına tarihi bir evi restore ettirerek hizmete soktuğu Ebubekir Efendi Dar’ul Huffaz’ın da açılışını yaptı. Ayrıca Patel, Ebubekir Efendi’nin Erzurum’da yaşayan diğer torunlarıyla buluştu. Patel’in Güney Afrika’dan Erzurum’a uzanan yolculuğunda kendisine eşlik ettik, hikayesini dinledik.

162 yıl önce dedesi Erzurum’dan Ümit Burnu’na yola çıktı

Eski Bakan İbrahim Patel’i Güney Afrika’dan Erzurum’a getiren bu güzel hikâye Osmanlı dönemine kadar uzanıyor. Ebubekir Efendi Irak sınırlarında bugün yer alan Şehrizor’da doğdu. Babası orada çıkan bir isyanda Hoşnav aşireti tarafından öldürülünce 17 yaşında ailesiyle birlikte memleketi Erzurum’a geri döndü. Bağdat ve İstanbul’da dini tahsilini tamamlayan Ebubekir Efendi bugün hâlâ hafız yetiştiren Erzurum’daki Ahmediye Medresesi’nde müderrislik yapmaya başladı, burada evlendi ve bir oğlu oldu. Sultan Abdülaziz’in görevlendirmesiyle Güney Afrika’daki Müslümanlara hocalık yapmak için yeğeni Ömer Lütfi Efendi ile birlikte 44 günlük bir gemi yolculuğuyla 16 Ocak 1863 tarihinde Ümit Burnu’na vardı. Kısa sürede yerel dili öğrenip önce erkek okulu ardından da bir kız okulu açarak çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Yeğeni Ömer Lütfi dört yıl sonra memleketine dönse de Ebubekir Efendi hizmetini sürdürmeye devam etti ve 1880 yılında doğduğu topraklardan binlerce kilometre ötede vefat etti. Açtığı okulların yanı sıra yerel dilde fıkıh kitabı basıp halka dağıtan Ebubekir Efendi’nin burada evlendiği ilk eşinden bir oğlu ikinci eşinden de beş çocuğu olduğu biliniyor. Yine Güney Afrika’da dünyaya gelen kızlarından Fehime Hanımın Erzurumlu alim Abdurrezzak İlmi Efendi ile evlilik yaptığı ve Erzurum’a taşınıp orada vefat ettiği diğer bilgiler arasında.

Nelson Mandela’nın dava arkadaşı

İşte dedesinin vefatından 144 yıl sonra onun izini sürerek geçtiğimiz hafta Erzurum’a gelen İbrahim Patel, Ebubekir Efendi’nin kızı Fehime hanımın torunlarıyla da ilk kez biraraya geldi. Ayrıca dedesinin müderrislik yaptığı Ahmediye Medresesi’ni ziyaret etti. Üç gün boyu Erzurum’un tarihi sokaklarında geçmişine doğru unutulmaz bir yolculuk yaptı. 1962 yılında Cape Town’da doğan ve anne tarafından Ebubekir Efendi’nin dördüncü kuşak torunu olan İbrahim Patel’in hayat hikayesi de tıpkı dedesi gibi mücadelelerle geçmiş. O da tıpkı dedesi gibi ömrü boyunca ırkçılığa karşı mücadele etmiş gerçek bir kahraman. 1948 yılında Güney Afrika’da uygulanmaya başlanan Apatheid Rejiminin ırkçı ve ayrımcı politikalarına karşı 13-14 yaşından itibaren protestolara katılarak mücadele veren Patel pek çok defa hapse düşmüş.

1980'lerin başında, öğrencilik yıllarında apartheid'a karşı örgütlenmekten dolayı hapiste tutuldu. Bu dönemde, önde gelen siyasetçi Nelson Mandela da Robben Adası'nda hapiste tutuluyordu. Patel, yıllarca ırkçılığa karşı mücadelesine devam ettiğini, özgürlük aradığını ve ayrımcılığa uğradığını belirtti. Hem Western Cape Üniversitesi hem de Cape Town Üniversitesi'nde eğitim aldı (sonrasında Cape Town Üniversitesi Ekonomi Fakültesi'nde bir araştırma bölümünde çalıştı). Patel, bakan olarak atandığında ülkede saygın bir devlet adamı olarak tanındı.

2009 yılından geçtiğimiz temmuz ayına kadar Güney Afrika Ekonomi ve Sanayi Bakanlığı görevini yürüten Patel Filistin’de yaşananlara sessiz kalmayarak 2023 yılında Güney Afrika Cumhuriyeti’nin “Gazze’deki Filistin halkına soykırım yaptığı” gerekçesiyle İsrail hakkında Uluslararası Adalet Divanı’na şikâyette bulunmasından ötürü ülkesiyle gurur duyuyor.

Patel, bir Müslümanın sesinin haksızlık karşısında yüksek ve kararlı olması gerektiğinin önemini vurgulamakla birlikte, aynı zamanda farklı dinler ve inançlar arasındaki insanları, Filistinliler için birleşmeye çağırmanın önemini de vurguluyor.

Dedesinin topraklarında geçmişin izinde

İbrahim Patel uzun yıllar ekonomi üzerinde yaptığı çalışmaları bir kitapta toplamak için çalışıyor. Erzurum’un da tarihi İpek Yolu üzerinde olması ve şehrin gelişimin önemli katkıları olduğunu gözlemlediğini sözlerine ekledi.

Patel bir taraftan da dedesinin bu coğrafyada başlayan hikayesinin izini sürerek kitabını yazmak istiyor. Geçtiğimiz pazar günü Erzurum Müzesi’nde buluştuğumuz İbrahim Patel’e bu gezide Güney Afrika’da akademik çalışmalarını sürdüren ve Ebubekir Efendi’nin hikayesini dünyaya duyuran tarihçi yazar Halim Gençoğlu eşlik etti. Ayrıca Erzurum Büyükşehir Belediyesi Kültür Dairesi Başkanı Ergün Engin, oğlu Ali Engin, Erzurum’un tanıtım elçisi Canan Şimşek de ev sahibi olarak gezide yer aldı. Üç Kümbetler, Çifte Minareli Medrese, Ulu Cami, Yakutiye Medresesi, Abdurrahman Gazi Türbesi, Aziziye Tabyaları ziyaret edildi. Ebubekir Efendi’nin müderrislik yaptığı Ahmediye Medresesi ve hemen bitişiğindeki Muratpaşa Camii ise İbrahim Patel için ayrı bir heyecan uyandırdı. Akşam ise Ebubekir Efendi’nin Güney Afrika’da doğup Erzurum’a gelin gelen kızı Fehime Hanım’ın ailesiyle bir araya gelindi. Fehime Hanımın en büyük torunu matematik öğretmeni Aysun Nakipoğlu Kültür ise aynı zamanda benim de liseden hocamdı. Sohbet gittikçe koyulaştı ve Ebubekir Efendi’nin Erzurum’daki eşinden olan Sakarya’da yaşayan torunlarıyla ve yine Fehime Hanım’ın eşinin yeğeni olan din alimlerinden Ömer Nasuhi Bilmen’in Almanya’da yaşayan torunuyla da telefonla görüntülü sohbet edildi.

Afrika’dan büyükannemin getirdiği çeyiz tepsi

Fehime Hanım’la baba tarafından bağları olduğunu dile getiren torunlardan Aysun N. Kültür, “Afrika’dan gelirken çeyiz olarak getirdiği örtüler ve bir çay tepsisi aileden bana emanet edilmişti. Ben de hala özenle saklıyorum” dedi. İbrahim Patel ise dedesi Ebubekir Efendi’nin Afrikaans dilinde kaleme aldığı ilmihali aileden yadigâr kütüphanesinde koruduğunu dile getirdi. Patel, beş yıl önce Erzurum’a kardeşi Yakup Patel’in geldiğini kendisinin de uzun zamandır bu ziyareti planladığını ifade etti. “Bu gezinin kalbi benim için bu akraba buluşmasıydı” diyen İbrahim Patel’i Erzurum’daki akrabaları ise kendi babalarına ve halalarına dış görünüş olarak benzettiler. Patel, Üçkümbetler, Çifti Minareli Medresesi’nden çok etkilendiğini dile getirirken dedesinin hocalık yaptığı Ahmediye Medresesi’nden ve Muratpaşa Camii’nden çok etkilendiğini ve şehirde dedesinin ruhunu o an çok güçlü hissettiğini anlattı. Patel, “Dedemiz kendini İslam’a adamıştı. Erzurum’da olduğu gibi Ümit Burnu’na da imzasını bıraktı” dedi. Aile albümlerinin paylaşıldığı gece oldukça duygusal anlara sahne oldu.

Türk Soyundan olduğumuzun bilinciyle büyüdük

Patel, Ebubekir Efendi’nin küçük oğlu Muhammed Alaaddin’in kızı olan Kerime Hanım’ın büyükannesi olduğunu paylaştı. “Annemin adı Amine’ydi. Annem beni büyüttü. Annem bize öğrettiği şeylerden biri, büyük dedemizin Türk olduğuydu. Müslüman olma bilinciyle büyüdük. Avrupa kökenli olmayan tüm Güney Afrikalılar ırkçılığa ve baskılara tabi tutuldu. Irkçılık nedeniyle, ayrı girişlerden devlet dairelerine giriyor, farklı (ve kötü kaynaklarla donatılmış) okullara gönderiliyor, otobüslerin farklı yerlerinde seyahat ediyor ve ekonomik olarak sömürülüyorduk.”

Apartheid tecrübesinden hareketle, Patel 13-14 yaşlarından itibaren ırkçılığa karşı protestolara katıldı ve cezaevine girdi. Öğrencilerin mücadelelerinde ve sonrasında işçilerin mücadelesinde yer aldı. 2009’dan bu yıl hazirana kadar 15 yıl süreyle Bakanlık yaptı. Ancak bu yaz, uzun zamandır ertelediği bir projeyi tamamlamak için izin aldı.

“Şimdi Erzurum’dayım, uzun zamandır hayalini kurduğum kitabı yazmak için araştırma yapıyorum,” dedi.

Dedemiz yerli dilinde ilmihalini yazdı

Patel, “Biz niye sömürgeci olmadık?” sorusunu da şöyle cevapladı: “Ebubekir Efendi, Güney Afrika’ya gönülleri yapmak için gitti. Hem kız hem erkekler için okullar kurdu. Türkçe olan kendi ana dilini dayatmadı ve yerel dili öğrenerek onların kendi dilinde dini eser yazdı. Halkın yanında yer aldı. Bu yüzden Güney Afrika’daki ırkçılık mücadelesinde Ebubekir Efendi’nin torunları olarak bizler de halkın yanında yer aldık.” İletişim bilgilerinin alındığı gecede dört kuşak sonra buluşan akrabalar yeniden bir araya gelmenin mutluluğunu yaşadı. Ayrıca her yıl iki ülke arasında Ebubekir Efendi’yi anmak için Türkiye’nin desteğiyle etkinlikler yapmak istediklerini söylediler. İbrahim Patel aileyi Güney Afrika’ya da davet etti.

Dilimiz farklı ama değerlerimiz ortak

Erzurumlu Ebubekir Efendi’nin torunu eski Güney Afrika Cumhuriyeti Ekonomi, Ticaret ve Sanayi Bakanı ve Ulusal Meclis Üyesi İbrahim Patel Erzurum Büyükşehir Belediyesi, Atatürk Üniversitesi ve Diploması Akademisi tarafından düzenlenen programda ‘Türkiye-Güney Afrika İlişkilerinde Ebubekir Efendi Köprüsü’ adlı tarihi bir konferans verdi.Kürsüye Filistin’in özgürlük simgesi bir keyfiye desenli atkıyla çıkan Patel, Filistin’deki soykırım iddialarıyla ilgili olarak, Güney Afrika’nın Uluslararası Adalet Divanı’na İsrail aleyhine açtığı davayı hatırlattı. Siyasi arenada verdikleri mücadelenin altını önemle çizen Patel, 21. yüzyılda dünya için ahlaki bir sınavın Filistin davası olduğunu belirtti. Patel, ayrıca dünya kamuoyunu İsrail’in Filistin’e yönelik uyguladığı insanlık dışı politikalara karşı ses çıkarmaya çağırdı. Dünyada artık siyasi ve ticari dengelerin değişmeye başladığına dikkat çeken İbrahim Patel Türkiye’nin rolüne de vurgu yaptı ve şunları söyledi: “Türkiye şimdi dünyada yeni bir rol oynamaya başladı. Bu Türkiye’nin gençleri için büyük önem taşıyor. Bu önemli rol de anahtarlardan birisi de Afrika’dır. Bir buçuk milyar nüfusuyla dünya nüfusuna paralel olarak Afrika da şehirleşiyor ve büyüyor üstelik genç bir nüfus sahibi. Bu vesileyle Çin, Hindistan, Avrupa ve Körfez ülkeleri Afrika ile yeni ilişkiler kuruyor. Türkiye ise son 30 yılda Afrika’da 12 büyükelçiliği varken bugün bu sayıyı 44’e yükseltti. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 2002’den bu yana 31 Afrika ülkesini ziyaret etti. Türkiye Afrika arası ayrıca ticari anlaşmalar büyüyor. Tabii dünyada bu değişim dönüşüm yaşanırken bir yandan da insan hakları ve adalet açısından bazı gelişmeler yaşanıyor. Bu vesileyle geçen yıl Güney Afrika, İsrail’i işlemiş olduğu insanlık suçu için Uluslararası Adalet Divanı’na şikâyet etti. Tabi bunu neden yaptı Güney Afrika? Filistin’e komşu ülke bile değilken… Elbette suçlunun karşısında durmak için. Dünyayı adalete çağırmak için. Haklının yanında olmak için. Bu sebeple gururla şu an Filistin simgesi bu kaşkolu boynuma takıyorum Ebubekir Efendi de yaşasaydı eminim o da benim gibi yapardı.”

Erzurum ziyaretiyle ilgili de duygularını ise şöyle dile getirdi: “Ebubekir Efendi’nin Güney Afrika, Türkiye yanı sıra dünyanın her tarafında çocukları mevcuttur. Cape Town’da doğan Ebubekir Efendi’nin kızı Fehime Hanım Erzurumlu bir alim olan Abdürrezzak Efendi ile evlenmek için buraya yerleşti. Fehime hanımın çocukları bugün buradalar. Ebubekir Efendi’nin oğlu Muhammed Alaaddin benim anneannemin babasıdır. Benim annemin adı Amine’dir. Erzurum gezisinde buradaki ailemle tanışma imkânı yakaladım. Yıllar sonra çok farklı şehirlerden gelip buluşmak beni çok heyecanlandırdı. Dilimiz farklı, tercümansız iletişim kuramıyoruz, ama ortak değerlerimiz var. Aynı dedenin torunlarıyız. Erzurum’u unutmayacağım, unutamam. Ebubekir Efendi dedemin şehri. Erzurum’da çok duygulandım. Buradaki ailemle tanışma imkânı buldum. Camileri, mescitleri mezarlıkları, tabyaları gezdik. Bizim için çok önem arz ediyordu. Sevgili Erzurumluları Cape Town’a davet ediyorum.”

İnsanlığın imtihanı büyük

Bir öğrencinin “Müslümanlar neden Filistin için bir kalp olarak birleşemiyor?” sorusuna, İbrahim Patel şu şekilde cevap verdi: “Güney Afrika, İsrail’e karşı durmanın bir bedeli olacağını biliyordu. İsrail’e karşı çıkmanın kolay olmayacağını biliyordu, yine de bu tavrı aldık. Çünkü bir tarafta ölen çocuklar, diğer tarafta ise sessiz kalan bir dizi ülke vardı, bunlar arasında Avrupa ülkeleri de vardı. Biz bu riski, insan hakları ve uluslararası hukuk adına aldık. Sonunda, umarız Uluslararası Adalet Mahkemesi cesaret gösterip lehimize karar verir. Gördük ki ne olursa olsun, doğru olanın yanında durmak gerekir. İstanbul’a geldiğimde, İkinci Barolar Birliği ile görüştüm. Bu davayı içtenlikle destekliyorlar. Türkiye, bizi destekleyen ilk ülkelerden biriydi. Diğer ülkelerin de bize katılmasını ve bu mücadelede yanımızda durmalarını umuyoruz. Umarım bu kutsal davayı birlikte kazanırız. Bugün, her gittiğim ülkedeki Müslümanlar, Güney Afrika adına bizi kutluyorlar. Yolumuza yılmadan devam edeceğiz.”

Erzurum’u Unutamam

İbrahim Patel, Erzurum gezisiyle ilgili duygularını da şöyle ifade etti: “Erzurum’u hakiketen unutamam. Dedemin şehri olmasından öte yandan hediye bir Oltu taşı tesbih ve ehramdan yapılmış bir şapkayla bu şehirden ayrılıyorum.”