İmam Gazzâlî’ye göre sanat ve yazı

“Bilesin ki; kudreti büyük Allah, insanı yaratıp, onu şerefli kıldığı ve onu öteki yaratıklardan üstün tuttuğu için insan türünü sadece yardımlaşarak, dayanışarak hayatlarını sürdürecek biçimde birbirine bağlı, birbiriyle ilişkili ve birbirine koruyucu yaptı. Nitekim Hz. Peygamber de şu iki sözüyle buna işaret etti: ‘İnsanlar doğru ve eşit olma yönünden tarak dişleri gibidir.’; ‘Müminler birbirini tutan üst üste dizilmiş yapı gibidir.’

Dünyanın devamı ve âlemin sürekliliği; insanların koruması ve türün temel ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmalarıyla, geçim ve yaşamı dokunulmaz kılmakla, verimli ve yararlı şeyleri gözetmekle, âlemi bayındır hâle getirmekle olur. Bunlar, sadece çeşitli mesleklerle ve türlü sanatlarla olur. Bir tek insan bütün sanatları yapmak isteseydi buna gücü yetmezdi, başaramazdı. Her durumda bir yardımcı ve dayanışmacı gerekirdi. Bazen bir tek meslek veya sanat bu meslek ve sanatın yapılması ve amacın gerçekleşmesi için bir grup insanı gerekli kılar.

Sanatlar, ilmî sanatlar ve amelî sanatlar olmak üzere iki kısma ayrılır, Amelî sanatlar dış alet ve organlarla, ilave araç-gereçlerle ve birçok hazırlıkla yerine getirilir, yapılır.

Her sanatkâra sanatında yedi şey gerekir: Hareket, zaman, mekân, malzeme, ham madde, araç-gereç, sağlık ve iş gören bir organ. Şayet bu yedi şeyden biri eksik olsa sanat durur, biter ve fayda ortadan kalkar.

İlmî sanatlara gelince; onlar, nesneleri oldukları gibi bilmek, onların hakikatlerini tasavvur etmek ve biçimlerini algılamaktır. Bu tasavvur sadece öğrenmeyle olur.

Öğrenme, nefsin yetkinliğini istemek, aklî biçimlerle onu bezemek ve bedensel kötülük ve düşüklüklerden onu uzak tutmaktır.

Öğrenme, öğretme, alma ve vermenin yolu, sözle ve dinlemekle olur. Söz dillerden çıkar; dinleme kulaklarla olur. Ancak, bilgeler demişlerdir ki: ‘Söz latif bir yazıdır yazı kesif bir sözdür.’ Söz dilden kaleme intikal edince işitmenin yerine görme geçer. İşitme söylenene ait olduğu gibi görme de yazılana özgüdür. Dil söylemek ve söyleşmek (hitap) için olduğu gibi kalem de yazmak içindir. (…)

Yazı insanlar arasında elden ele dolaşmasaydı, anlamlar belirlenemez ve nefisler olgunlaşamazdı. Zira isteklilerine rağmen, tüm dillerin istenilen her anlamı söze dökmediği olur, bu sebeple öğretim boşa çıkar ve öğrenci zayi olur.

Lütfunun bolluğu ve hikmetinin inceliği ile yüce Allah, bazı kullarına ilham etti ve onlar da zihinlerinin duruluğundan, düşüncelerinin rahimlerinden ve gönül madenlerinden bu genel faydayı çıkardılar ve bilginin sürekliliği için iyi bir tedbir aldılar; dillerin yerini tutmak üzere kalemler edindiler; bedenler ruhlara, sedefler incilere ait oldukları gibi yazılanın da söylenilene ait olduğunu ifade ettiler; ruhanî bilgileri, şekil kaleleri içinde korudular ve onları defterler ve sayfalar içinde kaydettiler ki bu ruhanî bilgiler öncekilerden sonrakilere bir hazine olsun ve Allah, yapıcısı ve isteyicisi olduğu işi bitirinceye kadar, bilgi çağdan çağa, topluluktan topluluğa, aileden aileye intikal etsin.

Yüce Allah, Peygamberine kalem bilgisini lütfetti ve şöyle buyurdu: ‘Oku! Kalemi öğreten cömert rabbin, insana bilmediğini öğretti.’ (Alak 96/3-4) Yazının şerefindendir ki, yüce Allah onun araçlarıyla yemin etti ve şöyle buyurdu: ‘Nûn. Kaleme ve insanların yazmalarına ant içerim!’ (Kalem, 68/1-2) Öyleyse yazı Allah’ın nimetlerinden bir nimettir ve akıllılar yanında onun iyi bir yeri vardır. Zira yazı akıllı kişilerin zihinlerinden doğan şeyleri korur ve bilgelerin zihinlerinin yakaladığı şeyleri kaydeder.

Şüphesiz yazı lafzî harflerin içinde yazılı olan ve şekillerin, nakışların ve misallerin ötesinde olan düşünülür şeyleri gösterir. Bu anlamlar kulların nefislerini olgunlaştırır ve ahiret gününde onları umutlu eden Allah’ın bağış ve nimetlerini gösterir. Gerçekten Allah “Geleceğinde şüphe olmayan bir gün için insanları toplar. Allah, vaadinden dönmez.” (Âl-i İmrân 3/9)