Âşıka Bağdat sorulmaz

TİKA tarafından yayınlanan 10 ciltlik Türkçenin en büyük sözlüğünü hazırlayan Yaşar Çağbayır'la sözlüğü hazırlama macerasını ve diğer çalışmalarını konuştuk.

Önceleri hiç mi hiç böyle bir şey aklıma gelmemişti. Başlangıçta, -öğretmenliğe ilk başladığım yıllarda- bürokrasinin kelime ve terimlerini bir türlü aklımda tutamıyordum. Öğrencilere tutturduğumuz «kelime defteri»nin benzerini niçin ben de tutmayayım diye düşündüm ve küçük bir fihriste işlemeye başladım. Zamanla bunlar çoğaldı. Okuduğum eserlerde pek çok yeni kelime ve terimlerle karşılaşıyordum, doğal olarak... Çok daha sonraları fişleme yöntemini daha uygun buldum. Öğretmenliğimin 10.-15. yıllarında branşımla ilgili olarak okuduğum akademik yayınlarda gördüğüm, bulduğum kelimeleri işlemeye başladım. Böylece oldukça çok sayıda kelime fişim oldu. Artık kelimeleri yazma, işleme gerekçem de değişmişti. Öğretmenlikte yararlanıyordum. Karşıma çıkan sözlerin anlamını, yapısını, kullanılışını bu fişlerden yararlanarak çözebiliyordum. Bu çalışma aynı zamanda birlikte çalıştığımız Türkçe-Edebiyat öğretmeni arkadaşlarımın da işine yarıyordu. Böyle bir fayda beni daha da gayrete sevk etti.

Öğretmenlik bitip de emekli olduktan sonra bu fişleri değerlendirmek istedim. Bilgisayarla tanıştım ve sözlük yapmaya karar verdim. Fişleri bilgisayara geçirdim. Aradaki kelimeleri de sonradan ilave ederek ilk baskıdaki şekli oluşturdum. Bütün bu çalışmalar sırasında fişlerin nemlenmesinden doğan çürük saman kokusunun evde oluşturduğu olumsuzluğa, olağanüstü bir sabırla tahammül gösteren eşim de bu eserin meşakkatine ortak olmuştur. Kendisine minnettarım.

“Âşıka Bağdat sorulmaz”mış. Mevlâm güç verdi; ben de bunu kullanmaya gayret ettim. Bu çalışma çok zamanımı aldı, emek harcadım. Önce, Latin esaslı alfabemize göre düzenledim. Baktım, eski metinlerin okunmasına ve anlaşılmasına pek yarayışlı değil. Sonradan Arap asıllı Türk alfabesini de ilave ettim. Bu baskıya Göktürk yazısını da aldım. Örnek cümleler çok azdır. Hacmi kabartmasın diye...

Çocukluğumda davar, sığır peşinde koşmaktan pek kitap okuyamadım. Ancak ortaokulda iken «Konuşan Sözlük» isimli bir sözlük edinmiştim. Hoşuma gitmişti. Kelimelerin telaffuzunu da veriyordu. Oradan esinlenerek ben de sözlüğümde «telaffuzu» verdim. Lise yıllarımda oldukça çok kitap okudum. Yüksek öğrenim ve meslekteki yıllarımda da elimden kitap düşmedi. Bir kitabın ilk sayfasını okumaya başlamışsam ikinci haftaya varmadan son sayfayı bulurum. Okuduğum bir kitabı, eğer başvuru kitabı veya nadir kitaplardan değilse, evde tutmam, dağıtırım.

İsimler üzerinde durmak istemiyorum. Her sözlüğün kendine göre bir yöntemi ve amacı vardır. Ben onların yöntemine/amacına bakarım. Bu açıdan başarılıdırlar. Ancak deyimler ile açıklanması gereken terim ve ikilemlerin sıralaması konusunda batı tarzını uyguladıkları için, öğrencilerin yararlanması açısından sıkıntı yaratıyor. Büyük Türkçe Sözlük'ün bir diğer farkı da sonundaki Osmanlı Türkçesi dizinidir. 90 bin kelimelik bu dizin aynı zamanda bir Osmanlı Türkçesi yazım kılavuzudur da...

Bu konu oldukça sıkıntılı. Şöyle ki, birinci baskı üzerine 70 bin civarında kelime ekledim. İlk baskının gün yüzüne çıkması için geçen zaman yaklaşık 25 yıla yakındı. 8 yıl kadar bilgisayara aktarma ve eksikleri tamamlama ile geçti. Dizgisi, baskısı derken 35 yılı buldu. 2007'den bu yana 2 yıl öncesine kadar yine onunla uğraştım. Genişletmeye gelince: Okuduğum yerlerde gördüğüm sözlük maddesi olabilecek kelimeyi not ediyorum. Sözlükte yoksa ilgili yere ekliyorum.

Sözlük, daha doğrusu birinci baskısı, Allah'a şükür ki oldukça büyük ilgi gördü. Sayısız övgülerin yanında pek çok uzman ve akademisyenden eksikleri, yanlışları hakkında geri dönüş oldu. Övgüleri sözlüğün tanıtımına saydım. Ama diğer dönüşler benim için önemliydi. Bunların hepsini katkı olarak düşündüm ve sözlükte değerlendirmeye çalıştım. Kendilerinden Allah razı olsun. Ayrıca yayınevi ile anlaşarak sözlüğün yeni basımının gerçekleşmesinde emeği geçen TİKA yönetici ve ilgililerine teşekkür ederim.

Aslında sözlükten yakamı kurtarabilsem, tasarladığım ve zihnimin bir kenarında beklettiğim pek çok hikâye ve roman taslakları var. Büyük Türkçe Sözlük, yayımcıya teslim edileli bir yılı geçti. O günden bu yana yayımcının beklentisi üzerine elde mevcut belgeleri ve birikimi bulunan “Osmanlı Türkçesi Sözlüğü”ne son şeklini vermekle uğraştım. Bitirdim. Şu anda dizgisi ve tashihleri yapılıyor. Bu arada vakit buldukça Dîvânü Lugâti't-Türk üzerinde çalışıyorum. Gençlerin kolayca yararlanabilecekleri bir kaynak olacak şekilde bir DLT Dizini hazırlamakla meşgulüm. Göktürk damgalı metinleri okuma ve çözmek gibi beni dinlendiren ve hayattan zevk almamı sağlayan çalışmalar içindeyim. Gördüğünüz gibi hepsi yine Türkçe ve Türkçe sözlükler üzerine... Mevlâmın bana, yakınlarıma ve bütün insanlığa verdiği nimetler dolayısıyla şükrediyor, kusurlarımın affını dileyip bahşettiği ömrü onun rızasına uygun sürdürmekten başka bir beklenti ve gayretim yok.

Kitabın künyesi:
Büyük Türkçe Sözlük
Yaşar Çağbayır
TİKA Yayınları
10 cilt