Modern edebî türlere alternatif bir kaynak

Arapça kalkmak, “ayakta durmak” anlamındaki “kıyam” kökünden türeyen, “bir araya gelmiş bir grup insanın bulunduğu, oturduğu yer” anlamına gelen “makâme” kelimesi, zamanla bu tür yerlerde söylenen sözleri karşılayan bir anlam üstlenir. Arap edebiyatında Emeviler ve Abbasilerin ilk zamanlarında halifelerin din adamlarıyla yaptıkları toplantılarda yapılan konuşmalara, halifelerin aldıkları dini öğütlere verilen ad olarak kullanılmaya başlayan makâmeler, 9. yüzyıldan itibaren vaaz ve hitabe özelliklerini kaybederek eğitici, öğretici, etkileyici ve eğlendirici özellikler üstlenir; ilk olarak Bediü’z-zaman el-Hemezânî tarafından edebi türe dönüştürülür.

Bu çerçevede genellikle bir oturumluk toplantılarda anlatılan, daha çok dilencilerin maceralarını konu edinen eğitici ya da eğlendirici özelliği olan bir edebi tür olarak makâme; belli bir olay örgüsü, karakter yapısı ve anlatıcı öğesine sahip olması bakımından hikâye türünün özelliklerini taşımasının yanı sıra içerdiği konular ve üslup özellikleri itibariyle eleştiri, sohbet, anı, günlük ve deneme türleriyle de ilişkilendirilebilir. Makâmelerde genellikle dilenci görünümündeki bir kahramanın çevresindekileri dini duygularını sömürerek kandırması ve sonrasında bu aldatmanın arka planındaki hikmet ve temsil olunan dini öğütler konu edinilmiştir. Bu anlamda daha çok öğüt bildiren bir tür olarak öne çıkan makâmelerin kurnazlık ve hilekârlık üzerine kurulan örnekleri ise güldürü özelliği taşır. Çağının yönetici, din adamı, dilenci, şair, tüccar ve kadın gibi geniş açılımlı tiplerini canlı bir şekilde yansıtan makâmeler, gerek içeriğinin zenginliği ve döneminin kültürel yapısını yansıtması gerekse kullandığı incelikli ve secili dili; bilmece, atasözü gibi edebi ve kültürel nitelikleri yüklenip bugünlere aktarmasıyla dikkat çekici bir tür olarak değerlendirilebilir. Özellikle İtalya’da ortaya çıkan ve hikâye türüne kaynaklık ettiği düşünülen realist ve pikaresk türleri de etkilediği düşünülen makâmelerin modern edebiyat araştırmaları için de yeniden gündeme alınıp gözden geçirilmesi elzemdir.

DÜNYA EDEBİYATINDA ÖNEMLİ BİR TÜR

Bu anlamda Prof. Dr. Rahmi Er tarafından hazırlanan Bediü’z-Zamân el-Hemezânî ve Makâmeleri adlı çalışma söz konusu gerekliliği yerine getirmesi bakımından kıymetlidir. Kitap, el-Hemezânî’nin elli bir makâmesinin Türkçe çevirisini ve notlandırmasını ihtiva etmektedir. İki bölümden oluşan çalışmanın ilk kısmında el-Hemezânî’nin hayatı, eğitimi ve edebi kişiliğinin yanı sıra makâme türünün ortaya çıkışı, tarihçesi ve özellikleri konu edinilmekte ve el-Hemezânî’nim çevrilen elli bir makâmesinin konu, üslup ve anlatıcı özelliklerine değinilmektedir. Makâmenin sadece Arap edebiyatı için değil dünya edebiyatı için de önemli bir tür olduğunu belirten Rahmi Er, bu türün modern edebiyatla ilişkisinin ortaya konabilmesi ve bu bağlamda tartışmaların yaygınlaşabilmesi için makâme örneklerinin çevrilmesi gerekliliğini belirtir ve çalışmanın niyetini bu ifadelerle özetler. Arap edebiyatı ve düşüncesinin en zengin olduğu 10. yüzyılda yaşayan, dini ilimlerdeki derinliği ve söz ustalığıyla döneminde “Bediü’z-Zamân” (zamanın en üstün kişisi) ifadesiyle nitelenen el-Hemezânî’nin makâmeleri türün ilk örnekleri olması bakımından önem taşır. Er’in bu çevirileri alanda yapılacak ve Doğu edebiyatının Batı’ya etkisini koyacak diğer çalışmalara örnek teşkil etmektedir.

Çalışmanın ikinci bölümünde çevirisi yapılan elli bir makâmenin büyük bir kısmında kahraman Ebu’l-Feth el-İskenderî olmakla beraber tamamında anlatıcı İsa İbni Hişam’dır. Çoğunlukla dilencilik üzerine kurulan makâmelerin yanı sıra hilekârlık, hırsızlık gibi konularla beraber devlet adamlarına methiyeler, dini öğütler, farklı inanç biçimleri, sosyal ve siyasal meselelerde işlenir. Bu çerçevede el-Hemezânî’nin makâmeleri üzerinden Arap edebiyatının 10. yüzyıldaki dil ve üslup özellikleriyle beraber dönemin kültürel atmosferi, gündelik sorunları, hayatı algılayış biçimleri ve insan ilişkileri de bugüne taşınmış olur. El-Hemezânî’nin makâmeleri dil ve üslup bakımından da dikkat çeker.

BUGÜNÜN OKURUNA HİTAP EDİYOR

Makâmelerin anlaşılırlığını sağlamak için metne sıklıkla dipnotlar ekleyen Rahmi Er, bu notlarla ifadelerin çevirisi sırasında Arapçadaki anlam genişliğini yitirmesine engel olmuş, metinde geçen çeşitli mekânlar, kavramlar ve kişiler hakkında bilgi vermiş, beyitlerin bahirlerini belirtmiş, kaynak alınan ayet, hadis ve atasözlerini açıklamış, böylece farklı dil, kültür ve zamana ait olan makâmeleri bugünün okuruna hitap edecek bir şekle dönüştürmüştür.

Kitap, 10. yüzyıl İslam dünyası ve Arap kültürünü tanıtması, bu metinlerle kayda geçen sözlü ve yazılı kültür ürünlerini bugünlere ulaştırması, el-Hemezânî tarafından Arap edebiyatında müstakil bir türe dönüştürülen makâmenin bugünün genel okuyucu kitlesine hitap etmesi, modern roman ve hikâyenin kaynakları hususunda süregelen tartışmalara yeni bir yorum getirmesi bakımından önem arz etmektedir. Ayrıca olay örgüsü, kişi kurulumu, mekân ve anlatıcı öğeleri bakımından modern türleri çağrıştıran makâmelerin notlandırmalar sayesinde günümüz edebiyatının bir parçası gibi okunmasına imkân sağladığı da söylenebilir.