Kartpostallar: Türkiye’nin sosyal tarihi

Bu yıl bayramı evde geçirdik. Üstelik ilk defa bu bayram salgın hastalık yüzünden 81 ilde sokağa çıkma yasağı uygulandı. Biz de bu sene bayramlaşmak için ya sosyal medyayı kullandık ya da telefondan sevdiklerimize ulaşmaya çalıştık. Yine yaygın şekilde görüntü aramaları tercih ettik.Tıpkı Ramazan ayında yaptığımız gibi. Peki kimsenin aklına bu günlerin anısına sevdiklerine kartpostal göndermek geldi mi?

Bundan 20 yıl öncesine kadar uzaktaki sevdiklerimize, akrabalarımıza kartpostal göndermek bayramların olmazsa olmazlarındandı. Aranızda kartpostalların bayrama birkaç gün kala özellikle şehir postanelerinin önünde açılan tezgahlarını hatırlayanlar olacaktır. Bu tezgahlardan alınan kartlara birkaç cümle yazılır, imzalanır ağzı kapatılmadan postaya verilirdi. Kartların görselleri ise gidecek kişinin cinsiyetine, yaşına ya da o kişiyle olan münasebetin şekline göre seçilirdi. Doğa resimlerinden, ünlü sanatçılara, kent görüntülerinden, tarihi mekanlara, bebeklerden , asker resimlerine kadar oldukça zengin seçenekler vardı. Simli ve iki kapaklı kartpostallar ise her dönem büyük ilgi görürdü.

***

Bu kartpostallar 2000’li yılların başında sanal kartpostallara, cep telefonlarından gönderilen hazır bayram mesajlarına ve derken bugün vatsapp üzerinden toplu olarak gönderilen dijital görselli otomatik kutlama mesajlarına dönüştü. 19. Yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan sonra büyük hızla dünyaya yayılan kartpostallarla tanışıklığımız yaklaşık 150 yıl öncesine uzanıyor. Osmanlı'dan bugüne insanların birbirlerine gönderdikleri kartpostallar aynı zamanda dönemin kültürel, günlük sosyal hayatı hakkında da önemli ipuçları veriyor. Tarihçi Necdet Sakaoğlu bir yazısında Osmanlı döneminde bayram kutlaması amaçlı mektup yazmanın ve hediye göndermenin adap ve inceliklerinden bahsederken bayram yerine “ıyd” kullanıldığını ancak Harf Devrimi ve Türkçe’nin yabancı kelimelerden arındırılması üzerine Cumhuriyetten sonra “Iydinız said olsun” ifadesinin yerini “Bayramınızı tebrik ederim” ibaresine bıraktığını dile getiriyor. İlk başta özellikle Fransa’dan ithal edilen kartların yerini ise ulusal mesaj veren üzerinde bahar, kış, kır, deniz, orman manzaraları, çiçek buketi desenleri, parti amblemleri, anıt, kent fotoğrafları bulunan küçük kartlar almış. Mektuba göre oldukça düşük ücretle gönderilen bu kartlara bir dönem önlü arkalı uzun uzun yazılması ise yasakmış. Hatta tebrik kartlarının ağzının kapatılmaması da kartların yazılarının uzunluğu kontrol edilsin diyeymiş. Atatürk, İsmet İnönü portreli olanlar ya da ülkenin kalkınmasını simgeleyen kurum ve mimari yapıları Cumhuriyet sonrasında öne çıkan kartpostallar arasında sayabiliriz. Yine Tek Parti döneminde amblemli parti kartlarının bayramlarda gönderilmek üzere basıldığını da dile getirelim.

Cağaloğlu’nda 1960’lardan itibaren faaliyetlerini sürdüren Keskin Color Kartpostalcılık Şirketi’ni duymayan yoktur. Özellikle 70’li yıllardan 90’lı yılların sonuna kadar kartpostal sektöründe öne çıkan şirket şimdilerde kırtasiye sektörüne yöneldi. Bugün turisttik mekanlarda karşımıza çıkan tek tük kartpostallar ise ülkemizi gezmek için gelen yabancı turistler hatıra olarak alıyorlar.

1960’lardan 1990’lara kadar yoğun ilgi gören kartpostallara baktığımızda aslında ülkemizin sosyo kültürel hayatı hakkında da az çok bilgi sahibi oluyoruz. Yeşilçam’dan Hollywood yıldızlarına uzanan ünlülerin potrelerinin yer aldığı kartpostallara gösterilen ilgi aynı zamanda sinema ve madya sektörünün gücünü de ortaya koyuyor. 1960 ve 70’lerin en gözde kartpostalı Ediz Hun ile Hülya Koçyiğit’in birlikte yeraldığı kartpostalmış. Yine o yıllarda ünlüler fotoğrafları yerine bu kartpostallarını hayranları için imzaladıkları notunu da düşelim. 1970’lerde en çok portresi satılan isimler ise şöyle: Türkan Şoray, Hülya Koçyiğit, Cünet Arkın, Tarık Akan, Kadir İnanır, Fatma Girik. Ünlüler dışında İstanbul temalı kartpostallar da yıllarca büyük ilgi gördü. Bugüne kadar milyonlarca satılan ve rakip tanımayan ise Sultanahmet Camii kartpostalıymış. 1973 yılında İstanbul’un ilk boğaz köprüsünün görüntüsünün basıldığı kartpostalın karaborsaya düştüğünü de belirtelim. Bir zamanlar hepimizin hayatına giren kartpostallardan koleksiyon yapmayan yoktu. Fakat kartpostallar itibarlarını yitirince evimizde sakladığımız kartpostalları da çoğumuz çöpe attı. Bugün ise kartpostalların meraklıları koleksiyonerden başkası değil.

* Bugün hala ilgi gören kartpostalların başında Atatürk portreleri geliyor. Özellikle okullarda Atatürk köşesi oluşturmak için öğrenciler bu kartpostallardan alıyor. Yabancı turistler ise tarihi mekanları ve şehir görüntülü kartpostalalrı tercih ediyor.
* Fransız ressamları tarafından başlatılan “kendi kartpostalını kendin yapma” modasını bazı Türk ressamları da takip etmiştir. Bunlardan birisi de Cihat Burak’tır. Bayramlarda kendi hazırladığı kartpostalları eşe dosta gönderirmiş.
* 12 Eylül döneminde asker fotoğraflı kartpostallar sıkı yönetim tarafından yasaklanmış. 1985 yılına kadar bu yasaklar devam etmiş. Yasaklanmasının sebebi ise kartpostallardaki askerlerin kılık kıyafetlerinin askeri kurallara uygun olmamasıymış.
* 10 milyonun üstünde satılan Sultanahamet görüntülü kartpostalı eski Galata Köprüsü ve Boğaziçi Köprüsü(Şehitler Köprüsü) görüntülü kartpostallar takip ediyor. Bugün de yine en çok satılan kartpostallar İstanbul görüntüsü diyebiliriz,