Doç. Dr. Mehmet Öncel: Musiki, ilahi buyruklara hizmet eden bir araçtır

Düşünürlerin üzerinde çokça tefekkür ettiği bir meseledir musiki. Ancak bu ilmin ulema arasında halen hala ittifak edilmemiş bir mesele olduğu da malumunuzdur. Kanaatimizce menfi yaklaşımların sergilendiği gerekçeler aslında musikinin bizzat kendisi ile alakalı olmayıp onunla beraber kullanılan arızların rolünün yer almasıdır.

Düşünün, güzel nağme ve güzel sesten etkilenmeyen bir insanın insanlık dairesindeki konumu sorgulanıyor. Burada kasıt herhalde tahkir değildir. Mizaç olarak, yapı olarak, beşer duygusaldır, ruhumuz vardır bizim yani cesedimizden önce ruhumuz vardır, biz mahiyet itibariyle bir ruhuz. Dolayısıyla bu ruhun etkilenmesi lazım. Gördüğü şeyden tesir alması lazım… İmam-ı Gazali ve Kınalızade gördüğünüz gibi süfli, şehevi veyahut hayvani iştihalarımızı kabartacak seslerden bahsetmiyorlar.

Musikiden kastımız ne? Biz musikiyi sefih bir yaşamın unsuru olarak kullanmaktan öte özünde medeniyetimizin temel gayesi de olan ilahi buyruklara hizmet eden bir aracı ve bir vasıta olarak görmekteyiz.

Kısaca müzik, bu ifadeler ışığında ruha, gönle hitap eden bir aracı diyebiliriz.

İlahi hakikatlere hizmet etme hususunda ezan ve Kur’an tilavetinin çok önemli bir rolü vardır. Bu iki form aracılığı ile pek çok insanın hidayetine erdiğine, yerinde kullanılan musikinin İnsanların ruhunu celbettiğine dair pek çok karineler, deliller ve hüccetler var elimizde.

Dini mûsikîyi en kısa ve özlü olarak kanaatimce şu şekilde tarif edebiliriz. Dini öğretilerin aslına riayet edilerek sanatlı bir şekilde sunulması olarak tanımlayabiliriz. Bugün pek çok dinde musikinin kendine yer bulduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Hıristiyanlığa baktığımızda kilisede müzik adeta konservatuvarın bir üst versiyonuymuş gibi faaliyet gösteriyor. Oradaki okunan ilahiler, dualar, İncil ayetleri neredeyse tamamen belli bir musiki ahengiyle icra edilmektedir. Sinagoglara gittiğimizde de aynı vaziyetle karşılaşmaktayız.

Musikiyi üst başlık olarak düşündüğümüzde müzik nazariyesine dair yazılmış eserler saz musikisi ve söz musikisi olarak iki kısma ayrılmaktadır. Söz musikisi de kendi içinde ikiye ayrılıyor bunlardan biri dini diğeri ise ladini olarak geçiyor. Buna göre ilki dini temalı olup ilahi yola hizmet eden, manevi neşe ve cezbeyi arttıran; diğeri ise dünyevi ihtiyaç ve zevkleri konu edinen formlar silsilesi diyebiliriz. Bu tasnifte kullanılan “Ladini” kelimesi yerine “dünyevi” ibaresinin kullanılmasının uygun olacağını düşünüyorum.

Az önce de zikrettiğim gibi dini musikimizin 2 temel sacayağı vardır. Biri camiler diğeri ise tekkelerdir. Görüldüğü gibi mekana göre bir tasnifin kendiliğinden oluştuğunu söyleyebiliriz. Camilerde daha çok sözleri Arapça ve içinde müzik aletlerinin kullanılmadığı formlar; tekkelerde ise Arapça’ya ilaveten Farsça ve Türkçe eserlerin belli çalgılar aracılığıyla icra formların kullanıldığını diyebiliriz. Cami ve tekkelerde icra edilen formların sayısı takriben 40 kadardır. Bunlardan bir kısmı cami bir kısmı tekkeler bir kısmı ise hem cami hem de tekkelerde icra edilmektedir. Cami musikisi formları kısaca Ezan, Kamet, Kur’an-ı Kerim tilaveti, Sala, Tekbir, Telbiyeler, Mahfel sürmesi, Teravih tertibi, Temcid, İstiğfar, Mevlit, Muhammediyye, Feraciyye, Miraciyye, Regaibiyye’dir.

Tekkelerde ise İsm-i celal, Durak, Mersiye, Nefes, Deyiş, Mevlevi ayini, Savt, Salat-i Kemaliye, Nevbet ve Gülbanklar; İlahi, Naatlar, Kasideler, Şuğul dediğimiz formlar ise hem tekkelerde hem de camilerde hatta muhtelif meclis ve evlerde icra edilmektedir.

Sadece sazdır diyemeyiz. En büyük farklardan birisi olarak kullanılan müzik aletleri diyebiliriz. Ancak buna ilaveten icra edilen dil, üslup ta farklıdır. Ayrıca camilerde daha çok ibadete yönelik formlar icra edilirler. Ezan bizatihi ibadete çağıran bir şeydir. Yani birinde mükellefiyetin de olduğu hususiyetler var (camide) ama tekkede ise tamamen manevi bir cezbe ve neşe vardır.

İrticalen doğaçlama demektir. İcra esnasında okuyucunun kendi müzikal zenginliğine ve ruh dünyasına göre şekillenen bir icra türü diyebiliriz.

Cami, tekke ve muhtelif meclislerde herhangi bir münasebetle kaside okunabilir. Özellikle önemli gün ve gecelerde, kandil gecelerinde de sesi ve makam bilgisi müsait kasidehanlar bunu icra ederler.

Kasidehanların özellikle musiki alanının erbabı olması gerekiyor. Kaside okuyan kişinin ses genişliğinin müsait olması lazım. Pestinin, tizinin, ses aralığının iyi olması lazım. İniş çıkışları iyi bilmesi lazım. Müzik kulağına sahip olması lazım. Kasidehanların, tiz bölgelerde gezebilen, sesini rahatça kullanabilen, makam bilgisine vakıf olan, seyir esnasında makam ile güftenin uyumuna, ruhuna münasip geçişler yapabilen usta kişiler olması gerekir. Bu hususiyetler çok önemli.

Ses güzelliğinden ziyade sesin terbiyeli olmasının önemli olduğunu düşünüyorum. Çünkü ses güzelliği Cenab-ı Allah'ın bir vergisi bunu değiştiremeyiz ama tavrımızı değiştirebiliriz. İyi okuyucuları dinleyerek, önce taklit ederek sonra tahkike ulaşabiliriz. Taklitten tahkike geçiş ancak böyle usta kişileri dinleyerek mümkün olur.

Kısaca kasidehanın heybesinin dolu olması lazım. Çünkü insan heybesindekini dışarıya vurur olmayanı çıkaramaz. Yani duymadığı sesi, nağmeyi çıkaramaz. Yukarıda zikrettiğim vasıflar ideal kasidehanın hususiyetleridir. Bunun altını çiziyorum. Çünkü bugün baktığımızda herkes bir şekilde kendince kaside okuyor. Küçük bir duyuşla, ufak bir melodi alıntı yaparak kaside okuyanlara şahit oluyoruz.

Emin Işık’ın hangi vasfını anlatalım bilemiyorum, Kur’an üstadı mı desek, Mesnevihan mı desek, Kasidehan mı desek, Mevlidhan mı desek, Aşırhan mı desek hangi vasfını söyleyelim bilmiyorum. İnanılmaz güzel, tavırlı bir sese sahip, hezarfen bir zat Allah rahmet eylesin…

Hocamızın bir kere kaside formunda kelimeler ile melodi uyumunu çok güzel sağlandığını düşünüyorum. İcra esnasında uzatma gereken yerde uzatma, kısaltma gereken yerde kısaltma, sesini yükseltmesi gereken yerde yükseltmesi ve alçaltması ustacadır. Makamların da kendine ait bir örgüsü vardır. Bizim musikimiz hakikatte seyir musikisidir. Musikimizin, makamlarımızın güzelliği yapılan seyirle ortaya çıkar. Emin Işık Hoca da okumuş olduğu bu kasidede bu seyri bihakkın yerine getirmiştir.

Nasıl ki yazıda bir giriş, gelişme, sonuç şeklinde kompozisyon var ise musikide de bu vardır. Giriş bölümünde icra edilen makamın karar perdesi etrafında küçük kalışlar yaparak seyre başlanır. Kısaca başlanılan makamda olması gerekenleri gösteriyorsunuz. Gelişme bölümü biz buna meyan diyoruz. Bu bölümünde ise sesin öncesine göre biraz daha tizleştirilir ve çeşitli geçkilerin de yapılabildiği bir bölümü muhtevidir. Aynı makamda da meyan yapılabilir. Hocamız okumuş olduğu kasidenin girişini, meyan bölümünü ve kararını makamın bütün inceliklerini bihakkın yerine getirerek gerek telaffuz açısından gerekse müzikal cümleler açısından çok güzel bir şekilde okuyarak bu icrayı bize hediye etmiştir.

Ufak da olsa katkımız varsa bu bizim için büyük bir sürur vesilesidir. Bu vesileyle hem Yaman Dede’ye hem Emin Işık Hoca’ya hem de bizden önce ahirete göçmüş bütün büyüklerimize rahmet olsun. Onlara hakkıyla hizmet edebilmeyi, inşallah gelecekte de bizleri bu şekilde hayırla yad edebilecek nesiller bırakabilmeyi Mevla’dan niyaz ediyoruz. Tek duamız kıyamete kadar hayır ve hasenat defterimizi açık bırakacak büyük amellerde bulunabilmektir.

1980 Şanlıurfa'da doğdu. Marmara Üniversitesi Bilgisayar ve Kontrol Öğretmenliği bölmünden mezun oldu. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Güzel Sanatlar Müzik Öğretmenliği bölüm başkanı olarak çalışmaya devam ediyor.