Bir dönemin hikayesi: Feyzullah Dayıgil

İslam sanatları arasında hat sanatıyla birlikte Kur’an tezyinatının ayrılmaz parçası hâline gelen tezhip; kelime olarak altınlamak, altınla süslemek manalarına gelir. Hattatlar eliyle akıp giden hat serüveni zaman içinde güzellik tasavvuruyla perçinlenmiş, ardından sayfayı çevreleyen bir tezyinata da ihtiyaç duyulmuştur. Desen ve motiflerin stilizasyonundan meydana gelen tezhip, Kuran sayfalarına tevhidî birliğin nüanslarını nakşederek İlahi Kelam’ın maneviyatını sembolize eden bir perspektif kazandırmıştır.

Tarihî vesikalar ışığında menşei Uygurlara kadar giden tezhip sanatının hikâyesi Türklerin İslamlaşmasıyla birlikte yeni bir üslup kazanır. Selçuklular ve Osmanlılarla renk, desen ve motif çeşitliliği giderek zenginleşmiş, bu sanatın icra sahaları da Kur’an-ı Kerim sayfalarından taşarak muhtelif yazma kitaplardan levhalara, padişah fermanlarından tuğralara, mekânların farklı yüzeylerinden çeşitli eşyalara, elbiselere kadar geniş bir alana yayılmıştır.

XVI. yüzyılda altın çağını yaşayan tezyinî sanatlar, XVIII. yüzyıldan itibaren Batı etkisinde gelişme göstermiş ve XX. yüzyıla kadar bu istikamette devam etmiştir. 1915 yılında açılan Medresetü’l-Hattâtîn ve Cumhuriyet döneminde Şark Tezyinî Sanatlar Mektebi / Güzel Sanatlar Akademisi bünyesinde devam eden bu sanat kolları çeşitli badireler atlatarak günümüze kadar ulaşmıştır.

HOCASININ HOCASI

Klasik Türk Sanatları alanında başta tezhip olmak üzere ülkemizde tezyini sanatlar dalında akademik birçok yayına, ansiklopedi maddesine imza atmış, yurt içi ve yurt dışında bu sanatın tanıtılması ve yaygınlaştırılması için konferanslar vermiş ve temsilî görevlerde bulunmuş olan Prof. Dr. F. Çiçek Derman Türk Tezyinatını Canlandıran Adam: Feyzullah Dayıgil kitabıyla sanat yolculuğuna devam ediyor. Kubbealtı Neşriyat tarafından basılan kitap, biyografiden yola çıkarak klasik sanatların geçirdiği evreleri tarih-insan-toplum merceğinden ele alıyor.

Prof. Dr. Çiçek Derman tezhip sanatını Osmanlı’dan Cumhuriyet’e taşıyan üç önemli isimden- Süheyl Ünver, Muhsin Demironat ve Rikkat Kunt’dan- öğrenerek icazet almış bir isim. Usta-çırak usulüyle başladığı sanat yolculuğunu akademiye intisab ederek tamamlamış. Bu yolda aktif çalışmalarına an be an devam etmektedir.

Daha önce hocası Rikkat Kunt hakkında detaylı bir biyografiye imza atmış olan Çiçek Derman, bu kitabında hocasının hocası olan Feyzullah Dayıgil’in hayat ve sanat hikâyesini ayrıntılı bir şekilde ele alıyor.

Türk Tezyinatında çini nakışları ve tezhip alanında kendine has uygulamalarıyla yer edinen Feyzullah Dayıgil, 1910 yılında İstanbul’da dünyaya geldi. Alman Mektebi’nde başladığı öğrenimini maarif mekteplerinde devam ettirdi. Ardından Sultanahmet’teki Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi’nin lise kısmından 1932’de mezun oldu. Tezyinî sanatlara merakı dolayısıyla Medresetü’l-Hattâtîn’in devamı niteliğindeki Şark Tezyînî Sanatlar Mektebi’ne kaydoldu ve buradan 1935’te diploma aldı. 1936’da bu mektebin Türk Tezyînî Sanatlar Şubesi’ne muallim olarak tayin edilen Dayıgil, Türk Tezyinatı ve Çini Nakışları Muallimi olarak göreve başladı. 13 yıl devam eden hocalığı 1949 yılındaki vefatına kadar sürdü.

Klasik anlamda bir icazetnamesi olmayan Dayıgil’e Güzel Sanatlar Akademisi Türk Tezyînî Sanatlar Şubesi’nin hocaları İsmail Hakkı Altunbezer, Hacı Nuri Korman ve Mehmed Necmeddin Okyay tarafından teberruken icazetname verilmiştir.

KUNT’LA BİRLİKTE PEK ÇOK ESERE İMZA ATMIŞ

Kendisinden yaşça büyük olmasına rağmen Rikkat Kunt’a da hocalık yapan Dayıgil, Kunt’la birlikte birçok esere imza atmıştır. Tezhip ve çini sanatının klasik kurallarının hatırlanması ve günümüze taşınmasında önemli bir yere sahip olan üstad, tezyinat mirasımızın kaybolmasına mâni olmuş ve bu alanda geleneğin mirasını muhafaza ederek yeni çalışmalar yapmıştır. Çiçek Derman’ın “… gerek tezhib, gerek çini desenlerinde, farklı motifleri değişik tarzlarda kullanarak birbirine benzemeyen desenler hazırlamayı başarmış bir sanatkârdır… ” ifadesiyle perçinleşen bu durum Dayıgil’in nev’i şahsına münhasır sanat çalışmalarının önemini ortaya koyuyor.

Feyzullah Dayıgil, sağlık problemleri nedeniyle fırçayı nadiren eline almış, akademik çalışmaları, sanatkâr ruhu ve zevk sahibi kişiliğiyle ön plana çıkmıştır. Nüktedan bir mizaca da sahip olan Dayıgil talebesi Rikkat Kunt’a imzaladığı fotoğrafta kendisi hakkında şu dörtlüğü yazmıştır: “Bir kuru kafa / Attım rafa / Yemesi tatlı / Maymun suratlı.”

Feyzullah Dayıgil’le ilgili birçok evrakı barındıran kitapta, Dayıgil’in yazıları, hakkında yazılanlar ve terekesinden çıkan vesikalar, belgeler eşliğinde zengin bir muhtevaya bürünmüş. Kitabın sonuna eklenen, Irvin Cemil Schick tarafından hazırlanan İngilizce özet metin de yabancı araştırmacılar için Dayıgil arşivine eklenmiş önemli bir ayrıntı olarak göze çarpıyor.

Türk Tezyinatını Canlandıran Adam: Feyzullah Dayıgil kitabı Dayıgil’in şahsında klasik sanatların çalkantılı hikâyesini anlatırken bir dönem tarihi olarak da çok hayati kayıtlar bırakıyor. Osmanlıdan Cumhuriyet’e tevarüs eden sanatların kurumsallaşması, siyasi atmosferin klasik sanatlara bakışı, farklı sanat kollarındaki hocaların anlaşmazlıkları okuyucuya bir bütün olarak klasik sanatların geçiş dönemindeki hazin fotoğrafını gözler önüne seriyor.