Kıdem tazminatı son dönemde fon tartışmalarıyla gündemde. Kıdem tazminatının fona dönüştürülmesi çalışmaları işçi ve işveren arasında uzlaşma olmadığı için rafa kaldırıldı. Ancak fon yakın zamanda tekrar gündeme gelecek gibi görünüyor.
Peki, kıdem tazminatına nasıl hak kazanılır ve kıdem tazminatı nasıl hesaplanır? Milliyet'ten Cem Kılıç yazısında kıdem tazminatı hakkında bilinmesi gerekenleri anlattı
Kıdem tazminatı hakkı işçilere tanınmış bir haktır. Bu kapsamda 4/a'lılar, yani eski adıyla SSK'lılar yer almaktadır. Bir işverene bağlı olarak çalışan işçilerin kıdem tazminatı alma hakkı bulunmaktadır. Bağ Kur'luların ve memurların kıdem tazminatı alma hakları yoktur. Diğer yandan, Basın İş ve Deniz İş Kanunu'na tabi çalışan gazetecilerin ve gemi adamlarının da kıdem tazminatı alma hakkı bulunmaktadır.
Kıdem tazminatı işçinin iş sözleşmesi sonlandığında doğan bir haktır. İşçi işten ayrıldığında veya işveren tarafından iş sözleşmesi feshedildiğinde kıdem tazminatı hakkı doğabilir. Ancak sözleşmenin sonlanması tazminat alabilmek için yeterli değil. Sözleşmenin kanunda belirtilen haller nedeniyle sonlanması durumunda tazminat hakkı doğar. İşverenin işçiyi ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller nedeniyle işten çıkartması durumunda işçi kıdem tazminatı alamaz. Yani, işverene küfür eden, işyerinde uygunsuz davranışlar sergileyen ve bu nedenle işten çıkarılan işçi kıdem tazminatı alamaz. İstifa eden işçi de kıdem tazminatı alamaz. Ancak istisnai durumlar bulunmaktadır.
İş sözleşmesinin kanunda belirtilen nedenlerle sona ermesi de tazminat alabilmek için yeterli değildir. İşçinin aynı işverene bağlı olarak en az 1 yıl çalışmması şarttır. Bir yıldan az çalışanlar kıdem tazminatı alamaz.
Kıdem tazminatı alabilmek için gereken 1 yıllık sürenin hesabında, aynı işverene bağlı farklı işyerlerinde çalışılan süreler birlikte değerlendirilir. Örneğin işçi aynı patronun bir işletmesinde 6 ay, öbür işletmesinde 8 ay çalışmışsa tazminata hak kazanır. Farklı işyerlerinde 1 yıldan az çalışan işçi tazminat alamaz.
1 yıllık sürenin hesabında deneme süresi de dikkate alınır. İşçinin sigortasız çalıştırıldığı bir dönem varsa, bu dönem bile kıdem tazminatı hesabında dikkate alınmalıdır. Dolayısıyla, işçilerin işyerinde ilk kez çalışmaya başladıkları andan itibaren itibaren 1 yıllık süre işlemeye başlar. Deneme süresi de olsa, sigortasız da çalışsa tazminat hesabına dahil edilir.
İşçiler genel olarak istifa ederek kıdem tazminatı alamazlar. Ancak bazı istisnalar vardır. Kadın işçiler evlendikten sonra 1 yıl içinde istifa ederse tazminat alır. Yine 8 Eylül 1999 öncesinde sigortalı olanlar 15 yıl sigortalılık süresi ve 3 bin 600 gün primi doldurmuşlarsa istifa ederek tazminat alabilirler. Askere giderken de tazminat alınabilir. Bu üç durumda da aynı işverene bağlı olarak en az 1 yıl çalışmak gerekir.
İşçinin hak ettiği kıdem tazminatı, çalıştığı her 1 yıl için 30 günlük brüt ücreti kadardır. Dolayısıyla, 1 yıllık kıdemi olan işçi 1 aylık brüt ücreti tutarında kıdem tazminatına hak kazanır. 1 yılın altındaki süreler için orantılı olarak hesaplama yapılır. Brüt ücret hesaplanırken, düzenli yapılan yardım ve primler de dahil edilir. Kasa tazminatı, yemek yardımı, çocuk zammı gibi ödemeler brüt ücrete dahil edilir ve bu ücret üzerinden tazminat hesaplanır. İşçiler kıdem tazminatını işyerinde geçirdikleri süre üzerinden alırlar. Örneğin, 5 yıl bir işyerinde çalıştıktan sonra istifa edip işyerinden ayrılan ve kıdem tazminatı alamayan bir işçi, yeni bir işe girip 3 yıl çalıştıktan sonra askere gideceği için istifa ederse, yalnızca 3 yıllık süre üzerinden kıdem tazminatı alabilir. 8 yıl üzerinden kıdem tazminatı alamaz. İşçilerin bu noktayı göz önünde bulundurması gerekir.
Kıdem tazminatı işçinin brüt ücreti üzerinden hesaplanır ancak kıdem tazminatı tavanını aşamaz. Kıdem tazminatı tavanı en yüksek dereceli devlet memuru olan Başbakanlık müsteşarının 1 yıllık emekli ikramiyesine göre belirlenir. Bu rakam, 2016 yılı için 4 bin 297 TL'dir. İşçinin tazminatına esas brüt ücreti 5 bin TL olsa bile 2016 yılında alabileceği en yüksek kıdem tazminatı miktarı 1 yıl için 4 bin 297 TL'dir. Kıdem tazminatı tavanı ocak ve temmuz ayında yükselir. Bu nedenle, yıl sonunun yaklaştığı bugünlerde işyerinden ayrılıp kıdem tazminatı alabilecek durumdaki kişilerin brüt ücretleri kıdem tazminatı tavanından yüksek ise, 2017 yılının başını beklemeleri halinde ellerine geçecek kıdem tazminatı miktarı artacaktır.
İşçinin ölümü halinde işveren tarafından geride kalan hak sahiplerine kıdem tazminatı ödenmesi gerekir. Kıdem tazminatının hak sahiplerine bölüştürülmesi mirastan aldıkları paya göre yapılır.
Kıdem tazminatında zaman aşımı 10 yıldır. Yani, bir işçi kıdem tazminatını almamış ise 10 yıl içerisinde dava açarak tazminatını isteyebilir. Zamanaşımı tazminat hakkının doğduğu tarihten itibaren başlar. Kıdem tazminatından damga vergisi dışında herhangi bir kesinti yapılmaz. Yani, kıdem tazminatı gelir vergisine tabi değildir.
