Yüzyıl sonra Ortadoğu’da sınırlar ve bayraklar

Birinci Dünya Savaşı Osmanlı Devleti için 30 Ekim’de, savaşan diğer taraflar için de 11 Kasım 1918 tarihinde fiilen sona erdi. Aradan yüzyıl geçmesine rağmen savaşın müsebbibi Avrupa, kendi sorunlarını çözmüş görünüyor olsa da etkisinden kurtulamadı.

Birinci Dünya Savaşı’nın tasfiye ettiği Alman İmparatorluğu’nun yerine Almanya’nın Avrupa Birliği üzerindeki baskın etkisi; Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun dağılmasının Avrupa’yı daha güvensiz hale getirmesi ve Rus Çarlığı’nın ortadan kalkmasına rağmen Rusya’nın bugün dünya siyasetine güçlü bir şekilde dönmesi, savaşın bitmediğini gösteriyor. Savaşın bitişinin yüzüncü yılında Fransa Devlet Başkanı Macron ile Almanya Şansölyesi Markel’in kol kola poz vermesi boşuna değildir. Bu görüntü saklayamadıkları ezeli rekabetin bastırılmış halidir.

Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasında dahli olmamasına rağmen en çok zarar gören Osmanlı Devleti’dir. Toprakları bölünmüş, paylaşılmış ve bugünkü Ortadoğu ve Kuzey Afrika meydana getirilmiştir. Onlarca devletin yaratıldığı eski Osmanlı coğrafyasında yüz yıl sonra kendi ayakları üstünde durabilen, yeniden kendini inşa ederek dünya siyasetine bir aktör olarak katılan tek ülke Türkiye olmuştur.

Tarihi medeniyet merkezleri olan Dicle-Fırat ve Nil havzasında o meş’um savaşın sadece gölgesi değil, hâlâ bizzat kendisi dolaşmaktadır. Kaderlerini birbirine bağlayan coğrafyalarına, müşterek medeniyet miraslarına, çoğunluğu Müslüman olmalarına rağmen Ortadoğu ve Kuzey Afrika, dünyanın en sancılı bölgeleri de olma özelliğini korumaktadır. Yüzyıl sonra bile bu coğrafya hâlâ dünya düzenine katılmamış, katılamamıştır. Kendilerine ait olmayan Birinci Dünya Savaşı’nın bıraktığı ihtilâflar ve çekişmeler ile dünya düzeninin derkenarı olmaya mahkûm edilmiştir.

Bunun nedeni, çoğunlukla sınırlarının yapaylığına, özellikle de Sykes-Picot Anlaşması’nda çizilen sınırlara bağlanır. Bu emperyalist proje tartışılırken asıl amacının bölgedeki sınırları çizmekten ziyade Filistin toprakları üzerinde bir Yahudi Devleti’nin yaratılması olduğu unutulur. O emperyalist projenin çizimlerine bakıldığında, Filistin bölgesi hariç, aslında bölgenin tarihi dokusunun kısmen dikkate alındığı görülür. Ancak coğrafyanın merkezinde olan Filistin’in paylaşıma doğrudan konu edilmemesi asıl maksadı gösterir. Nitekim Sykes-Picot’un mimarlarından olan Mark Sykes’in gayretiyle, İngiltere Dışişleri Bakanlığı’nın 101 yıl önce yayımladığı Balfour Deklarasyonu ile İsrail’in kuruluşuna giden yol da açılmış olur.

Coğrafya ve tarihi miraslarıyla birbirine bağlı olan Ortadoğu ve Kuzey Afrika halklarının elinde yüz yıl sonra, sadece bugün çatışma konusu sınırları ve savaş sonrası çizilen bayrakları kalır.

Osmanlı asırlarında şanlı hilâl–yıldız altında özgürce yaşayan Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da bugün kullanılan bayrakların nasıl veya kimlerin çizdiğini hiç düşündünüz mü?

Önce hatırlatalım, Suudi Arabistan dışında, Doğu Arap dünyası ve Mısır bayrakları genellikle siyah, beyaz ve yeşil şeritler, buna ilave edilen kırmızı köşe (bazen kırmızı şerit) ile genellikle şeritlerin arasına yerleştirilmiş yıldız, kartal gibi sembollerden oluşur. Buna karşılık, Kuzey Afrika’nın bazı ülkelerinde renklerin bazıları muhafaza edilirken, Türk bayrağını andıran ay ve yıldız da bulunur.

Bu bayrakların tamamı Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkmıştır. Suriye, Irak gibi merkezi ülkelerin hatta Lübnan ve Mısır’ın bayrakları defalarca değişmiş olmasına rağmen ilk karakterlerini muhafaza etmişlerdir.

Nasıl çizildikleri, renk ve sembollerinin nasıl belirlendiğine dair pek çok rivayetler bulunmaktadır. Hilâl ve yıldızdan uzaklaşıp ortaya çıkan ilk Arap bayrağı, 1916 yılında İngilizlerin teşviki ile Osmanlı Devleti’ne isyan etmiş olan Şerif Hüseyin’in Hicaz Krallığı’nın bayrağıdır. Zaman içinde diğer ülkelerin bayraklarının da bundan türetildiği varsayılır.

Bayraktaki yeşil renk Hz. Peygamber’i ve ehli beytini; siyah renk Abbasi dönemini, beyaz renkler ise Arap liderliğini temsil ederken; köşedeki kırmız rengin de Arap kabilelerini veya Arapların mücadelesini temsil ettiği genel bir kanıdır. Şeritlerin yeri, üçgen veya yamuk olarak çizilen kırmızı köşe ile krallık, cumhuriyet veya devrimleri niteleyen yıldızlar; Saddam’ın Irak bayrağına ilave ettiği “Allahu Ekber” lafzı defalarca değişmiş olsa da bu fikrin kaynağının emperyalizm olduğu gün gibi âşikârdır.

Peki bu fikir nereden doğmuştur? Bu konuda araştırma yapanlar iki rivayet öne çıkarırlar. Renklerin seçiminin daha Osmanlılar zamanında Arap milliyetçiliği için çalışan el Fetat gibi cemiyetlerin benimsediği renkler olduğu iddia edilir. Nitekim daha sonra Irak Kralı olan Şerif Hüseyin’in oğlu Faysal’ın bu cemiyetin aktif üyesi olması ileri sürülerek bu iddia desteklenir. Bu cemiyetin bir devlet ve bayrak fikrinin olduğuna dair elde hiçbir kanıtın olmaması ise bu rivayeti çürütür.

Güçlü ikinci rivayeti bir hayli ilginç bulacaksınız.

Bugün Arap birliğindeki yirmi iki üyenin on tanesinin bayrağında kullanılan renk ve şeritlerin fikir babası Mark Sykes’dır. O, Picot ile birlikte sadece sınırları çizmemiş aynı zamanda o sınırlarda kullanılacak bayrakların ilk şeklini de çizmiştir. Sykes-Picot’ya konu olmayan bölgelerdeki bayraklarda ay- yıldızın muhafaza edilmesi bu rivayeti güçlü kılmaktadır. Nitekim Mısır bayrağında bile 1958 yılına kadar hilâl ve yıldız varlığını sürdürmüştür. Daha sonra bayraklarda yapılan kısmî değişikliklerin ilham kaynağı yerli olsa da orijinal fikrin Sykes’e ait olduğu rivayetini değiştirmemektedir.

Bu konuda birçok araştırma vardır. Meraklıları için Kudüs İbrani Üniversitesi öğretim üyelerinden Elie Podeh’in Nation and Nationalism dergisinde 2011 yılında yayımladığı araştırmayı öneririm.

Bu kıssa kulağımıza küpe olsun. Bütün Müslümanları temsil eden Osmanlı mirası ay-yıldızlı bayrağımızı emperyalizme karşı koruyan ve Türkiye’ye devreden Milli Mücadele önderlerimizi daima hayırla ve rahmetle analım.