1869’da İstanbul’un Üsküdar semtinde doğan Ermeni işadamı Kalust Gülbenkyan, 1955 yılında 86 yaşında Lizbon’da öldüğünde dünyanın en zengin adamıydı.Uluslararası petrol sanayiinin doğmasında ve gelişmesinde önemli rol oynamış ve bu arada uluslararası siyasi ilişkilerde de etkili olmuş Ortadoğu petrolündeki kişisel payı nedeniyle “Bay Yüzde Beş” olarak nam salmış.Kartellerle gizemli çıkar ilişkilerini gizli tutarak petrol baronlarını ve hükümetleri tarafsızlığına ikna eden Gülbenkyan, yarım yüzyıl
1869’da İstanbul’un Üsküdar semtinde doğan Ermeni işadamı Kalust Gülbenkyan, 1955 yılında 86 yaşında Lizbon’da öldüğünde dünyanın en zengin adamıydı.
Uluslararası petrol sanayiinin doğmasında ve gelişmesinde önemli rol oynamış ve bu arada uluslararası siyasi ilişkilerde de etkili olmuş Ortadoğu petrolündeki kişisel payı nedeniyle “Bay Yüzde Beş” olarak nam salmış.
Kartellerle gizemli çıkar ilişkilerini gizli tutarak petrol baronlarını ve hükümetleri tarafsızlığına ikna eden Gülbenkyan, yarım yüzyıl boyunca üst düzey petrol anlaşmalarına simsarlık yaparak büyük bir servet elde etmiş.
Ermeni diasporasına ve Kudüs’teki Ermeni Patrikliği’ne yaptığı yardımlarla da tanınıyor.
Gülbenkyan’ın adı bugün de servetini ve müthiş sanat koleksiyonunu bağışladığı Lizbon’daki Gülbenkyan Vakfı’yla anılıyor.
**
Vikipedi’de yer alan biyografisinde bu esrarengiz adamın hikayesi şöyle anlatılıyor; Gülbenkyan ilköğrenimini Kadıköy’de Aramyan-Uncuyan Okulu’nda yapmış, sonradan Saint Joseph Fransız Lisesi ‘ne geçmiş.
Avrupa’da sürdürdüğü öğreniminin ilk durağında Marsilya’da bir süre kalarak Fransızca’sını geliştirmiş, daha sonra Londra’nın ünlü King’s College Üniversitesi’nde jeoloji mühendisliği diplomasını almış
1891’de 22 yaşındayken Kafkasya gezisine çıkmış, özellikle Bakü petrol yatakları, onu petrolün geleceğin yakıtı olacağı konusunda ikna etmiş.
Gezi hatıralarını kitap olarak yayınlamış, ayrıca ünlü şarkiyatçılık dergisi Revue des Deux Mondes için iki makale yazmış.
Bu makalelerinin Osmanlı Devleti’nin ilgisini çekmesi üzerine, özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun petrol kaynaklarını ve özellikle de Mezopotamya’daki petrol rezervlerini ele alan bir raporu padişah II. Abdülhamit’e sunulmak üzere hazırlamış.
**
Bir sonraki aşamada Gülbenkyan, o dönemde Hollanda sömürgesi olan Endonezya’da keşfedilmiş petrol kaynağını değerlendirmek için kurulmuş Hollandalı Shell şirketinin, bir İngiliz-Hollanda ortaklığı haline getirilmesiyle doğan günümüzün petrol devi Royal Dutch Shell ‘in kuruluşunda yer alarak petrol sektörüne doğrudan girmiş.
Gülbenkyan o dönemde Basra Körfezi kıyı şeridindeki petrol yataklarının işletilebilmesi için (özellikle Osmanlı İmparatorluğu ve İran nezdinde) gerekli girişimleri yürütmekle sorumlu.
1898’de Paris ve Londra’daki Osmanlı elçiliklerinde mali müşavir yani Osmanlı memuru. Aynı zamanda da İngiliz vatandaşı.
1910’da Jön Türk hükûmeti idaresindeki Osmanlı Bankası’nda danışman.
Petrol bölgeleri üzerindeki nüfuzunu artırmaya çalışan yeni oyuncu Almanya ile müzakerelerde önemli rol oynuyor.
1912’de Irak petrol yataklarını işletmek üzere, Royal Dutch Shell’in yüzde 25, Alman yatırımcıların toplam yüzde 25, Türkiye Milli Bankası’nın yüzde 35 ve Kalust Gülbenkyan’ın da yüzde 15 hissesine sahip olacağı Turkish Petroleum Company (T.P.C.) kurulmuş.
1913-14’te Anglo-Persian Oil Company ‘nin de ortaklığa dahil olmasıyla hisselerde Gülbenkyan’ın hissesi yüzde 5’e indirilmiş. ‘Mr. Five Percent’ (Bay Yüzde Beş) lakabı o dönemden kalma.
**
Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla kurulan Irak hükûmeti ile Turkish Petroleum Company arasındaki müzakereleri de Gülbenkyan yürütmüş, ve T.P.C.’nin 1925’te gerekli imtiyazı almasını sağlamış. Ancak bu aşamada A.B.D. şirketleri de devreye girmiş.
Bunun üzerine Gülbenkyan Amerikan petrol şirketlerinden oluşan bir konsorsiyum arasında Red Line Agreement (Kırmızı Çizgi Anlaşması) olarak bilinen anlaşmanın 1928’de akdedilmesini sağlamış.
Osmanlı İmparatorluğu’nun eski toprakları üzerinde anlaşma taraflarının söz sahibi olacağı petrol yatakları arasındaki kırmızı çizgileri bizzat çizmiş.
**
Gülbenkyan Vakfı arşivlerine ilk defa tam erişim sağlanarak Jonathan Conlin tarafından yazılan Bay Yüzde Beş isimli kitap, Ayşe Başcı’nın İngilizce’den Türkçe’ye çevirisiyle Can yayınları arasında yer aldı.
Kitap modern petrol sanayisini şekillendiren Kalust Gülbenkyan’ın biyografisini karmaşık ve çok yönlü yaşamının heyecan verici hikâyesini gün yüzüne çıkarmış.
Osmanlı’nın son dönemini, azınlıkların imparatorluk içindeki yeri ve petroldeki paylaşımın hikayesini merak edenler için okunması gereken bir kitap.
#Osmanlı
#Gülbenkyan
#Petrol
#Zengin
