Tanpınar"da Erzurum Üzerine Bazı Dikkatler I

Erzurum, tarih boyunca birçok yazarın dikkatini çekmiş önemli bir kültür şehridir. Ahmet Hamdi Tanpınar da ünlü "Beş Şehir" kitabında, toplum ve devlet hizmetlerinin yönetildiği merkez anlamında inşa ve ihya ettiğimiz 5 başşehrimizi ele alırken Erzurum"a özel bir yer verir. Kitapta Erzurum, İstanbul"dan sonra en uzun yazılmış bölümü teşkil etmektedir. Diğer şehirler Bursa, Konya ve Ankara"dır.

Tanpınar, Erzurum"a ilk kez 1913 yılının baharında Bitlis, Bingöl yoluyla güneyden gelmiştir. 11 gün sürdüğünü söylediği bu yolculukta ailesiyle birlikte Bağdat"tan İstanbul"a giderlerken Erzurum"a uğramışlardır. Tanpınar"ın 1901 doğumlu olduğunu hatırlarsak, henüz 12 yaşındadır ve en çok dağlardan etkilenmiştir.

Sonraki yıllarda Tanpınar"ı Erzurum Lisesi"nde edebiyat öğretmeni olarak görürüz. Erzurum izlenimleri ise daha çok 1944"te şehre üçüncü kere geldiği dönemde teşekkül etmiş gibidir.

Tanpınar"ın Erzurum"a bakışı içeriden, şehrin ruhunu kavramış, muhabbet dolu bir bakıştır. Yazar şehri sadece kıymetli bulup sevmez, onu adeta benimser, kabullenip sahiplenir.

İnşa etmeye bin yıl öncesinden başladığımız, sayısız savaşlar ve depremler yıktıkça aynı ruhla yeniden yeniden kurduğumuz, bin yılın bin çetin kışına rağmen yüreğini hep sıcak tuttuğumuz Erzurum"un harcı, milletimizin öz cevheriyle karılmıştır. Tartışmasız büyük bir yazar olan Tanpınar, yüksek sezgi gücü, zekâsı, dikkati ve sevgi dolu bakışıyla bu cevheri görmüş ve olağanüstü bir Türkçe"yle bütün ana çizgilerini anlatmıştır. Öyle ki şehrin bir ansiklopedisi yazılacak olsa bulunması elzem olan madde başlıklarının hemen tümünü tarihî-sosyolojik bir perspektiften bütün yönleriyle ele almış ve bunu 40 sayfaya sığdırmıştır.

Ahmet Hamdi Tanpınar, 1923-24 yıllarında Erzurum Lisesi"nde edebiyat öğretmenliği yaparken, Millî Mücadele"nin öncülerinden ve Erzurum Kongresi"ni düzenleyenlerden Dursunzade Cevat Bey okulun müdürüdür.

Şehrin ileri gelenlerinden olan, bilgisi, görgüsü, meselelere vukufiyeti ve "konuşma sanatı"yla Cevat Dursunoğlu, genç şair Tanpınar"ı adeta büyülemiştir. Almanya"da felsefe tahsili yapmış, 4 yıl orduda bulunmuş Cevat Bey"le tanışması sayesinde kendi ifadesiyle "haftasını doldurmadan şehrin ve meselelerin içine" girmiştir.

Hemen her Erzurumluda bir nükteci, hicivci bir yan bulunduğuna işaret ederken bu hususun bilhassa Erzurum"da konuşulan Türkçenin zenginliğiyle ve uzun kışların katkısıyla doğrudan ilgili olduğu kanaatine varmıştır. Özgüveni yüksek, şahsiyet sahibi gelişmiş kişilikli insanının bu hasletini ise elinin işlemesine, üretmesine ve yüksek mesuliyet fikrine bağlar. Şehirde "konuşma sanatının şöhret kurmuş ustaları"nın bulunduğunu söyleyip bunlardan bazılarını örnekledikten sonra Erzurum"da en sevdiği şeyin bu mizaç olduğunu belirtir.

Türkü mirasımızın Erzurum"dan havalanan olağanüstü zenginliğine ilk dikkat çeken ve çok kıymetli tahlillere yer veren de yine modern Türk edebiyatının bu güçlü kalemi olmuştur. Tanpınar türkülerimizi, Erzurum"u ve Erzurumluyu, oradan bütün bir milletimizi tanımanın ve okuruna tanıtmanın bir aracı hatta bir aynası olarak görmüştür. Ünlü "Mavi Yıldız" ve "Billur Piyale" gibi türkülerden hareketle söyledikleri, şair duyuşunun derinliğini ve yüksek sezgi gücünü yansıtan çok önemli bölümlerdir. Bu türden yüksek sanat değeri taşıyan türkülerimiz için "mahalli klasiklerimiz" ifadesini kullanır.

Dadaş barına da dikkat çekerek her Erzurumlunun bar oynamayı bildiğini söyler.

Türkülerin, yaşantımızı, dünya ve insan tasavvurumuzu, kültür ve medeniyet değerlerimizi, hâsılı milletimizi en doğru tanımanın ve tahlil etmenin bir numunesi olarak ele alınması, Beş Şehir yazarının bugün bile yeterince dikkat edilmeyen ayırt edici bir yönüdür.

Tanpınar"ın Erzurum izlenimlerini okurken neredeyse her satırda Evliya Çelebi ile karşılaşırız. Erzurum"da eskiden Asya devletlerinin ticarî temsilciliklerinin ve hanlarının bulunduğu Gürcükapı semtinde gümrük kâtibi olarak çalışmış olan Evliya Çelebi, ünlü Seyahatname"sinde Erzurum ve çevresini çok geniş ele almıştır. Tanpınar, görüş ve tespitlerini güçlendirmek için de, 300 yıl önceki durumla kendi zamanındaki durumu karşılaştırmak için de hep Evliya Çelebi"nin görüş ve tespitlerine başvurur. Çelebi"yi adeta önden giden ve yol gösteren bir usta olarak kabul etmiş gibidir.

Tanpınar, Evliya Çelebi"den Uyvar Kalesi"nin fethinde olağanüstü kahramanlık gösteren Erzurumlu cengâverlerden Abbas"ın hikâyesini de aktarır.

Erzurumlu Abbas, tıpkı Ulubatlı Hasan"ın İstanbul"un fethi sırasında yaptığı gibi en öne atılarak cesurca surlara tırmanmış, onun bu kahramanca hamlesi askerleri şevke getirip anî ve toplu hücum etmelerini sağlamış ve Uyvar"ın fethi böyle gerçekleşmiştir. Bu durum, bizzat ordu komutanı paşa tarafından padişaha aktarılmış, bunun üzerine Abbas ve ailesi büyük ölçüde ödüllendirilmiştir. Tanpınar, bu kahramanı anarak adının Erzurum"da bir mekâna verilmemiş oluşunu hüzünle hatırlar.

Şehrin karakteristik insan yapısına, hüznüne, yiğitliğine, asaletine, mizahına ve her yıkılıştan sonra kendini ve kentini yeniden inşa edebilme yeteneğine de edebiyatımızda ilk diyebileceğimiz bir tarihte yine Tanpınar dikkat çekmiştir.

Cinis Beylerinin misafiri olarak iki kez gittiği Cinis (Ortabahçe) köyüne dair yazdıkları ise yurdunu ve milletini seven bir yazarın içeriden bakışını yansıtan çok kıymetli metinlerdir. Tanpınar"ın benim de köyüm olan Cinis"teki misafirliğine ve izlenimlerine bir sonraki yazıda devam etmek istiyorum.