Zekatta nisab ve temel ihtiyaçlar kavramı

Soru ve cevaplar:

"İlmihal kitaplarında, zekat bahsine baktığımızda ortaya "temel ihtiyaçlar" adında bir kavram çıkıyor. Mesela, Ömer Naushi Bilmen Hoca''nın değerli kitabı Büyük İslam İlmihali''nde diyor ki:

"Zekat verecek kimse, temel ihtiyaçlarından ve borçlarından başka nisab miktarı veya daha fazla bir mala sahip bulunmalıdır. Bu miktar malı bulunmayana zekat farz olmaz."..."Temel ihtiyaçlar: Bundan maksat, oturacak ev ile eve gerekli olan eşya, kışlık ve yazlık elbise, gerekli silah ve aletler, kitablar, binek hayvanı, hizmetçi, köle veya cariye, bir aylık- doğru kabul edilen bir görüşe göre, bir yıllık- nafaka- demektir. Borç karşılığı elde bulunan para da böyledir."

"Şimdi zihnime takılan sorun şu:

1. Bu temel ihtiyaç listesi günümüzdeki ''temel ihtiyaç'' listesiyle örtüşmüyor. Mesela, bugün devlet bizi koruduğu için silaha ihtiyaç yok, bir çok evde cep telefonu,TV ve bilgisayar ihtiyacı kitabın önüne geçmiş, artık köleler ve cariyeler yok, binek hayvanı kullanılmıyor, binek otoları kullanılıyor.

Fıkıh kitaplarının da modern çağa uyarlanması gerekmez mi?"

Cevap:

Elbette gerekir, gerektiği içindir ki, yazdığımız kitaplarda ve verdiğimiz yazılı sözlü cevaplarda bu güncellemeleri yapıyoruz. Bu gün insanların temel ihtiyaçlarını (havâic-i asliyelerini) ortaya koyarken klasik fıkıh kitaplarında sayılan nesneler ile onlara sahip olan ve olmayan insanların durumunu (ihtiyacın önemi ve yokluğun etkisini) göz önüne alıyoruz. Bu arada sosyal, ekonomik ve kültürel değişim ve gelişimin (değişim geriye gitme şeklinde de olabiliyor) göz önüne alınması gerekiyor. Dün buzdolabı, çamaşır ve bulaşık makinası yoktu, annelerimiz bunların yokluğuna alışmış, işlerini buna göre ayarlamışlardı, ama şimdi bunlar var; artık eskiye dönmek, bunlar ihtiyaç değil demek doğru olamaz. Cep telefonu, bilgisayar vb. de böyledir.

"2. Zekat vermek için nisap miktarı mal bir şekilde hesaplanabilir. Ama temel ihtiyaçlar günümüzde nasıl saptanacak? Bu ekonomik-sosyal sistemde (küresel kapitalizm) bir çok mal ve hizmet aslında insanlara hiç bir fayda getirmediği halde sistem tarafından -sözde- ihtiyaç olarak empoze ediliyor. Bu suni şeyler. Temel ihtiyaç listesine bunlar da dahil edilecek mi?"

Cevap:

Yeni aletler, araç, gereç, giysi vb.leri –günün şartlarında- ihtiyaç da olabilir, lüks de olabilir. İhtiyaç olmadığı halde edinilmiş olursa belki "israftan söz edilebilir", ama yine de bunlar zekat matrahına (zekatı ödenecek mal ve servet toplamına) dahil edilemez. Çünkü zekatlık malların özellikleri vardır, bunlarda o özellik olmayabilir.

"3. Bu bağlamda, günümüzdeki Türkiye ve dünya toplumunun getirdiği ''zengin kişi'' kavramı ile din kitaplarında yazılan ''dinen'' zengin kişi kavramı bir birinden çok farklı... Mesela, günümüzdeki Türkiye toplumunda holding sahibi bir işadamı zengin addedilirken , ilmihal kitaplarında yazılı olan kıstalara göre burs almakta olan bir doktora öğrencisi olan bendeniz bile dinen zengin kategorisine giriyorum. Burada esaslı bir çelişki yok mu? (E. İ., doktora öğrencisi)".

Cevap:

Nisap miktarı zekatlık malı olmayan bir kimse zekat yükümlüsü manasında "zengin" sayılmaz. Temel ihtiyaçlar çıktıktan sonra nisap miktarı (mesela beş nüfuslu bir ailenin bir yıllık geçimliği kadar) "zekatlık malı" olan kimse, zekat yükümlüsü manasında zengin sayılmış, böylece zekat ödeme tabanı alabildiğine geniş tutulmuştur.