Kurbanlık İsmail mi idi İshak mı (sa)?

İbrahim’in İsmail’i (sa) kurban etmek istemesi meselesini yazmışken bir de kurban edilmek istenenin İsmail mi İshak mı olduğu meselesine değinelim.

İslam geleneğinde İbrahim’in (sa) kurban etmek istediği çocuğunun İsmail olduğu yaygın kanaati vardır. Ama sahabeden itibaren kurbanlığın İsmail değil de İshak olduğunu söyleyen hatırı sayılır Müslüman müfessirlerin bulunduğu da bir gerçektir. Onlar muhtemelen bu bilgiyi Müslüman olan Yahudi bilginlerinden almışlardır. Çünkü Kuranıkerim’de ve sahih hadislerde kurbanlığın İbrahim’in hangi çocuğu olduğu açıklanmaz. Peki, biri değil de öbürü olursa ne olur? Elbette bir şey olmaz ama kurbanlığın kimliğine şunun için önem atfedilir: Yahudiler İshak soyundan gelmektedirler. Resulüllah Muhammed (sa) ise İsmail soyundandır. Kurban edilme olayı bir şeref sayılır ve her iki tarafça da sahiplenilmek istenir.

Saffât Suresi 100-109’da kurban edilme olayı anlatılırken çocuğun ismi verilmeden, ‘biz İbrahim’e halîm bir oğlan çocuğu müjdeledik’ buyrulur.

Halim; sabırlı, teennili, yumuşak huylu, halim selim gibi anlamlara gelir. Bunda bile İsmail’in teslimiyetine bir işaret aranabilir.

Yahudilerin bu görüşleri ilk Müslümanlarda etkili olduktan sonra İslam âlimlerindeki yaygın kanaat kurbanlığın İsmail olduğu hususunda sabitlenmiştir. Kuranıkerim’e bütün olarak bakıldığında da bunun böyle olması gerektiği anlaşılır. Şöyle ki:

Önce İbrahim’in kurban edeceği çocuğunun ilk çocuğu olduğunda ihtilaf yoktur. Çünkü çocuğun kurban edilmesi geleneği ilk çocukla ilgilidir.

Kuranıkerim’de peygamberlerden söz edilirken pek çok yerde ‘İsmail, İshak…’ diye, hep öncelikle İsmail zikredilerek sıralanır. İshak’ın önce zikredildiği hiçbir ayet yoktur. Demek ki, ilk çocuk İsmail’dir.

Kurban olayının anlatıldığı ayetlerden hemen sonraki Saffât 112. ayette Allah İbrahim’e İshak’ı da müjdelediğini söyler ve onun salih bir peygamber olacağı bildirilir. Demek ki, İshak kurbanlık olayından sonra doğmuştur. Ayrıca daha doğmadan ‘salih bir peygamber’ olacağı müjdelenen birisinin çocukken kurban edilmesinin istenmesi bir çelişki olurdu. Allah böyle bir durumdan münezzehtir. Bir başka yerde de Allah, ‘biz ona İshak’ı ve İshak’ın ardından da Yakub’u müjdeledik’ buyrulur (Hûd 71). Demek ki, İshak yaşayacak ve Yakub gibi bir çocuğu olacaktır. Kurbanlığın onun olması halinde bu da aynı çelişkiye işaret eder. Bu önemli noktaya İbn Kesir işaret eder.

Kurbanlığın İsmail olduğu konusunda bizce daha önemli delil şudur: Az önce dediğimiz gibi, İbrahim’in duası üzerine Allah (cc) ‘biz de ona halîm bir oğlan çocuk müjdeledik’ buyurur (101). Demek ki, bu ayetten itibaren anlatılan kurbanlık çocuk ‘halîm’ olmakla vasıflanmıştır. Kuranıkerim’in diğer yerlerinde ‘halîm’ diye vasıflanan İshak değil hep İsmail’dir (Bkz. Tevbe 114, Hûd 75). İshak ‘salih bir nebi’ olarak vasıflanmıştır ama Kuranıkerim’in hiçbir yerinde halîm diye vasıflanmamıştır. O halde müjde edilen ve kurban edilmek istenecek olan ‘halîm’ çocuk İsmail’dir.

Ayrıca yine Kuranıkerim’de İsmail ‘sadiku’l-va’d’, yani sözüne sadık, sözünü yerine getiren diye vasıflanır (Meryem 54). Bu vasıf kurban edilmeyi kabule uygundur.

Yine söz konusu Saffât ayetlerinde kurbanlık çocuk ‘sabreden’ olmakla vasıflanır ki, başka ayetlerde sabırla vasıflanan yine hep İsmail’dir (bkz. Enbiya 85), İshak bu vasıfla hiç vasıflanmamıştır. Sabır vasfı da kurban edilmek üzere ‘benim sabrettiğimi göreceksin’ ifadesine uygundur.

İshak’ın geleceği Kuranıkerim’de kurbanlık olayı anlatıldıktan sonra müjdelenir. Demek ki, o kurbanlıktan sonra doğmuştur. O halde İbrahim’in kurban edilmek istenen çocuğu İsmail olduğu kesindir. Kaldı ki, hacla, hacdaki kurban menasikiyle ve şeytan taşlama ile ilgili pek çok şiar/hatırat Mekke’de, Mina’da vuku bulmuştur. İbrahim’in Mekke’ye gelen çocuğu İsmail’dir, İshak değildir.

Ayrıca Resulüllah için ‘ibnü’z-zebîhayn’ yani iki kurbanlığın oğlu dendiği meşhurdur. O İsmail soyundan geldiğine göre ilk kurbanlık, atalarından birisi olan İsmail, diğeri de dedesi Abdulmuttalib’in ilk doğacak oğlunu Zemzem için kurban etmeye söz verdiği babası Abdullah’tır. Yine de doğrusunu Allah bilir.