Mecelle ve iş ahlakı

Mecelle, Tanzimat Fermanı ile açılan dönemin en önemli kanunu ve Osmanlı modernleşmesinin en önemli anıtlarından biri.

Osmanlı İmparatorluğu’nun son yarım yüzyılında şer’i mahkemelerde hukuki dayanak olarak kullanılmış.

Bir giriş 16 bölümden oluşuyor ve 1851 madde içeriyor.

Anayasa olarak birçok ülkede uzun süre uygulanan Mecelle Vikipedi’de şöyle anlatılıyor.

Türk Medeni Kanunu’na ek olarak çıkarılan 864 sayılı Tatbikat Kanunu’nun 43. maddesiyle 4 Ekim 1926’da Mecelle yürürlükten kaldırılmış.

Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Mecelle, devletlerin çoğunda kalıcı bir etki bırakmış.

Mecelle, etkili, tutarlı ve yerinden edilmesi zor olduğu için çoğu yerde uzun süre devam etmiş.

Yürürlükte kalan ülkeler:

Türkiye’de 1926’ya kadar,

Arnavutluk’ta 1928’e kadar

Lübnan’da 1932’ye kadar

Suriye’de 1949’a kadar

Irak’ta 1953’e kadar

Kıbrıs’ta 1960’lara kadar

Filistin ve daha sonra İsrail’de resmi olarak 1984’e kadar.

Mecelle, Ürdün ve Kuveyt’te de medeni hukukun temelini oluşturmuş.

**

99 genel hukuk ilkesini içeren giriş bölümünden sonra Mecelle şu konulara değiniyor:

Büyu, İcar (kira), Kefalet, Havale, Rehin, Emanet, Hibe, Gasp ve İtlaf, Hacir, İkrah ve Şuf’a, Enva-ı Şirket (ortaklık çeşitleri), Vekâlet, Sulh ve İbra, İkrar (borcu kabul etme), Dava, Beyyinat ve Tahlif (kanıt ve delil), Kaza (yargı).

**

Mecelle’nin hazırlanış serüveni de şöyle;

1868’de sadrazam Âli Paşa, Abdülaziz’e sunduğu ünlü reform tasarısında Fransız Medeni Kanunu’nun aynen çevrilerek benimsenmesini önermiş, hatta çeviri için bir komisyon kurulmuştu.

Ancak aynı yıl bu projeden vazgeçilerek, İslam medeni hukukunun derlenip modernleştirilmesi fikri ağırlık kazandı.

Adliye Nazırı ve eski Meclis-i Ahkâm-ı Adliye Reisi Ahmet Cevdet Paşa başkanlığında yedi kişilik bir heyet bu işle görevlendirildi.

Cevdet Paşa, batı ve doğu kültürlerine eşit derecede vakıf bir devlet adamı ve düşünce adamı olarak biliniyordu.

**

Eserini önemini biraz daha yakından anlamak için Mecelle’nin ilk 99 hükmünden bazı örneklere yer verelim:

* Beraat-ı zimmet asıldır. Borçlu olmamak asıldır. Borç ileri süren, ispatla mükelleftir.

* Def’-i mefasid celb-i menafiden evladır. Zararı yok etmek, fayda sağlamaktan iyidir.

* Ezmanın tağayyürü ile ahkâm tağayyür eder. Zaman değişince hükümler de değişir.

* Ukudda itibar makasıt ve maaniyedir, elfaz ve mebaniye değildir. Sözleşmenin amaç ve anlamı göz önüne alınır, söz ve yazılışı değil.

* Şekk ile yakin zail olmaz. Kuşku, kesin bilgiyi gidermez.

* Kadim kıdemi üzere terk olunur. Eskiden varolanın (yeni bir etken ortaya çıkmamışsa) aynen devam ettiği varsayılır.

* İçtihat ile içtihat nakzolunmaz. İçtihat içtihatla bozulmaz.

* Zarar-ı ammı def için zarar-ı hass ihtiyar olunur. Özel zarar, genel zarara tercih edilir.

* Alması memnu olan şeyin vermesi dahi memnu olur. Alması hukuka aykırı olanın vermesi de hukuka aykırıdır.

* Beynel tüccar maruf olan şey beynlerinde meşrut gibidir. Ticari örf ve adetler ticari sözleşmelerin şartı gibidir.

* Kelamın i’mali ihmalinden evladır. Söze bir anlam vermek, yok saymaktan iyidir.

* Beyyine hüccet-i müteaddiye ve ikrar hüccet-i kasıradır. Kanıt herkesi, ikrar ise sadece ikrar edeni bağlar.

* Tevehhüme i’tibâr yoktur. Delile dayanmayan vehim ve kuruntulara hukukta i’tibâr edilmez, kıymet verilmez. Hukuk vehimlerle değil delillerle ilgilenir.

* Ehven-i şerreyn ihtiyâr olunur İki kötü şeyle karşı karşıya kalındığında daha hafif, daha az kötü olanı seçilir. Mesela tedavi imkânı olmayan kangren olmuş bir parmağın kesilmesiyle el kurtulacaksa, parmağın kesilmesi tercih olunur.

**

Türkiye İktisadi Girişim ve İş Ahlakı Derneği İGİAD, üyelerine ve iş dünyasına iş ahlakının geliştirilmesi noktasında verimli ve örnek çalışmalar yapıyor.

Osmanlı’daki İslam Hukuku’nun son kanunlaştırma hareketi olarak görülen MECELLE (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye)’nin evrensel ilkelerden oluşan ilk 99 maddesi içinde yer alan iş ahlakı ve borçlar hukuku kurallarından oluşan bir eser yayınladı.

**

Ben faydalandım ve kütüphaneme koydum.

Eser için çaba gösteren İGİAD’a, Hukuk Vakfı Başkanı Muharrem Balcı’ya Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Numan Tekelioğlu’na ve Genç Hukukçular Hukuk Okumaları Grubu öğrencilerinden Ümmügülsüm Kılınç, Şüheda Doğan, Sümeyye Keser, Merve Şevval Balcı, Emir Ali Spor, Ali İzzet Bülbül’ün emeğine ve kalemlerine sağlık.