ABDULLAH MURADOĞLU
Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı'nın ilk mimarı Ali Demirel 1991'da Almanya'da yaptığı temasları ve görüşmeleri aktardı. Çeşme'de görüştüğümüz Demirel, Bakü-Ceyhan Porojesi'nin ilginç öyküsünü anlattı.

Ali Bey bu proje nasıl gündeme geldi?

Almanya'da Siemens'te 21 yıl çalıştım. 1991'de Çeşme'de tatilde idim. Körfez Savaşı nedeniyle petrol boru hattının kapanacağını tahmin etmiştim. İstanbul Boğazı'ndan tanker geçişleri nedeniyle güvenlik sorunu vardı. Petrol sevkiyatında tankerle taşıma dışında başka yol olabilir mi diye düşünüyordum. Azerbaycan Rusya'ya bağlıydı. Rusya petrolünün karadan boru hattı ile Akdeniz'e nakledilmesi konusunda proje yaptım. Almanya'da büyük bir inşaat firmasıyla temas kurdum. Şirketin dış devletlerdeki projelerle ilgili direktörü Herr Wegenast ile görüştüm. "Irak petrol hattı devre dışı kalabilir, yeni bir yol için şöyle bir fikrim var. Hazar petrolü karayoluyla, boru hattıyla Ceyhan'a bağlanabilir" dedim. "Çok güzel fikir. Gel görüşelim" dedi.

Türkiye'de bu proje gündemde miydi?

Hayır. Telaffuz dahi edilmiyordu. Hemen şirketin Frankfurt'taki merkezine gittim. Şirket görevlileri bir Türkiye haritası çıkardı, kabataslak bir hat çizdik. Herr Wegenast "1100 kilometre olabilir, her kilometresi de 1 milyon dolara mal edilebilir" dedi. Hattın tamamı 1,1 milyar doları buluyordu. Şirket, tek başımıza karşılayamayız, kredi bulursanız inşaatı üstleniriz" dedi. Bir İngiliz bankası ile temas kurdum. Bana "biz bu krediyi Hermes Garantisi istemeden veririz" dediler. Toplantılar böyle başladı. O sıralar Rusya rejim boşluğu içindeydi. Azerbaycan bağımsızlığını ilan edince hattın adını Bakü-Ceyhan olarak değiştirdik. Milano'daki devlet boru şirketi ve Almanya'nın Essen şehrinde, Rus doğal gazını Ruhr Havzası'na getirip dağıtan bir şirket ile görüştük. Essen'deki firma hattın yüzde 17'sini üstlenebileceklerini ifade ettiler. Konsorsiyum kurulması için 60 milyon dolarlık fon ayırıldı. TPAO'ya bağlı bir kurumda genel müdürlük yapmış olan ağabeyim projeyi, Özal'a yakın bir işadamıyla sohbet ederken ağzından kaçırmış. O da Özal'a Paris'e giderken uçakta aktarmış. O işadamı ağabeyimi arayıp Özal'ın projeye çok sevindiğini ve bizi tebrik ettiğini, mutlaka Ankara'ya gelip görüşmemizi istediğini söyledi. Fakat bir hafta sonra Özal, BOTAŞ yetkililerini yanına alarak Azarbeycan'a giderek projeyi açıklıyor. Özal'ın ilan etmesi erken bir girişimdi. Bizi bloke etti. Bizim düşündüğümüz gibi devam etseydi, daha kısa sürede daha az maliyetle biter, Türkiye'nin payı artardı. Ama hattın maliyeti bizim hesaplarımızın neredeyse üç katına çıkmış. Kıskançlık olmasın diye AGİP ve TOTAL'a da pay verilmiş.

Amerikalıların bakış açısı neydi o dönemde?

1998'de Çeşme'de San Fransisco Üniversitesi'nde ekonomi profesörü Hartmut Fischer ile karşılaştık. ABD Hükümeti tarafından hangi hattın daha ekonomik olabileceği konusunda araştırma yapmakla görevlendirilmiş. ABD hat illa Türkiye'den geçsin havasında değildi. Fischer 'İran üzerinden Basra Körfezi' yaklaşımı içindeydi. Kendisine en güvenli yolun Bakü-Tiflis-Türkiye-Akdeniz olduğunu anlattım. İran'ın zelzeleler ülkesi olmasının yanı sıra siyasi durumunun belirsizliği üzerinde durdum. Hak verdi. Sanırım, bu konuşma hazırladığı rapora da yansımış.

Türkiye'de çok yerde petrol var

Proje ile ilgili toplantılar sırasında bir haritada Türkiye'deki petrol yatakları işaretlenmişti. Raman dışında başka bir rezevr görülüyordu. Anladım ki Türkiye'de başka yerlerde de petrol var. Bu yüzden devamlı aramak lazım. Duyduğuma göre Türkiye NATO'ya girerken bazı yükümlükler getirilmiş. Bunlar arasında belli bir süre petrol aramamak ve çıkarmamak da varmış. Yakın tarihlerde böyle bir yatak bulunmuş ve kapatılmış. Bu süre dolmak üzere. Türkiye nükleer enerjiye geçmeli. Fransa, enerjisinin yüzde 60'ını böyle temin ediyor. Hıristiyan Demokratlar , Almanya'da bu enerjiye döneceklerini söylüyorlar. Önlemi alınırsa hiçbir tehlikesi de yoktur.

Yunanlılar Ege'de petrol çıkarıyor

Ruslar bir ara bu projeye çok kötü gözle baktılar, hatta bunun bir savaş sebebi olabileceğini dillendirmişler. Yunanlılar bu projenin gerçekleşmemesi için çok çalıştılar. Ama kendileri sessiz sedasız 10-12 yıldır Ege'de petrol çıkarıyorlar. Yunan petrol şirketinde çalışan bir Alman kimya mühendisi söyledi, Çanakkale yakınlarında bir yerde çıkartıyorlarmış. Bunun Türkiye'deki zelzelelerde rolü var mı yok mu araştırılmalı. Bir yeraltı boşalmasının faylara olumsuz etkisi olabilir mi diye. Yunanlılar biz bu boşlukları dolduruyoruz demişler. Ama yine de araştırılsın. Bildiğiniz gibi petrol basınçla çıkarılıyor ve tabiaten boşluklar oluşuyor. Boşalan basınç nasıl dolduruluyor, Yunanistan'la bu konu masaya yatırılmalı diye düşünüyorum. Öte yandan Türkiye bir an önce jeotermik, rüzgar ve güneş enejisi haritalarını çıkarmalı.

Ali Demirel kimdir?

1936'da Gaziantep'de doğan Ali Demirel 1959'da İTÜ Makina, 1967'de ise Alman Darmstadt Teknik Üniversitesi'ni bitirdi. 23 sene atom enerjisi üzerine çalıştı. Avrupa atom enerjisinde tek yetkili ve sorumlusu Formatom'un KWU grubunda çalışan Demirel, Nükleer Enerji uzmanı . Demirel güneş enerjisi üzerinde çalışmaları olduğunu ancak patent hakkı alana kadar gündeme getirmeyeceğini söylüyor. Demirel helikopter projesi üzerinde 6 ay araştırma yapmış. İmkan verilmesi halinde helikopter üretebileceğini belirtiyor. Demirel, projenin fikir babası olarak Bakü-Ceyhan Hattı'nı inşa eden şirketler aleyhinde dava açmaya hazırlanıyor.