Türkiye’nin en önemli tarih alimlerinden Mehmet Genç geçtiğimiz günlerde hayatını kaybetti. Bu haber Hoca’nın çalışmalarının kıymetini bilen çok sayıda insanı etkiledi. Çünkü Genç, sadece tarih alanında değil, sosyal bilimler üzerine çalışan her araştırmacıya ufuk açan araştırmalara imza atmıştı. Onun yaşam tarzı, ilime olan sadakati çok sayıda insana ilham oldu. Uzun yıllar Genç’in yanında bulunan, dostu, öğrencisi olarak tanımlayabileceğimiz İhsan Ayal’le Mehmet Genç’i ve çalışmalarını konuştuk. Ayal, Hoca’nın evrak-ı metrukesinin nereye bağışlanacağından, ölümünden sonra yayınlanmasını vasiyet ettiği makalesine kadar onlarca güzel ayrıntıyı paylaştı...
İhsan Bey, Mehmet Genç Hocamızın uzun yıllar yanında bulundunuz. Onunla ilk tanışıklığınızı anlatabilir misiniz?
Ama öyle bir kitap yok…
Maalesef yokmuş evet. 1989 yılında Türkiye Günlüğü dergisi kuruldu. Ben de hasbelkader o ekibe eklendim. Bir cumartesi günü istedikleri bir kitabı bırakmak için derginin sahibi ve yayın yönetmeni Mustafa Çalık Hoca’nın yanına, dergi ofisine uğradım. Kitabı bıraktıktan sonra Mustafa Çalık, “Acelen yoksa otur” dedi ama ben Sahaflar Çarşısı’na uğrayacağımı söyledim. Neyi aradığımı sorunca, Mehmet Genç’e ait bir eser arıyorum dedim. Tam kapıya doğru giderken, Mustafa Çalık beni mütebessim bir şekille durdurdu, “Mehmet Genç ne zaman yazdı da sen de alıp okuyacaksın” dedi. Daha sonra da birbirilerini tanıdıklarını ve Hoca’nın çalışmalarını anlattı.
Peki yüz yüze tanışıklığınız?
OSMANLILAR ZEKÂ AVCISIYDI
Kuşkusuz dakikalarca, günlerce, yıllarca konuşsak hocanın bize bıraktığı önemli çalışmaları anlatmak mümkün olmazdı. Ancak bir de sizden dinlemek için hepimizin bildiği ve uzun yıllar tamamlayamadığı o teze nasıl başladığını sorabilir miyim?
Kendisi Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat bölümü mezunudur. Bir süre kaymakam vekili olarak görev yapmış. Ardından Ömer Lütfi Barkan’ın İstanbul Üniversitesi’nde İktisat fakültesine bir asistan alacağını duymuş ve ilk görüşmede göreve alınmış. Mehmet Hoca, Osmanlılar için “Onlar zekâ avcılarıydı” der. Barkan Hoca da öyleymiş anlaşılan. Ama Barkan Hoca’ya tezini verememesinin bir nedeni vardı. Mehmet Hoca, çalışmalarına ilk başladığı dönemleri anlatırken “O yıllarda Osmanlı’yı tanımıyormuşum” derdi. Teze, seyahatnameler ve metin okumalarıyla başlamış. Ancak Osmanlı’yı böyle izah edemeyeceğini düşünüp arşive girmiş ve tezinin aksi istikametinde verilerle karşılaşınca bir daha arşivden çıkamamış. Önceleri “modern dünyaya eklemlenemediğini” düşündüğü Osmanlı’dan çok farklı bir Osmanlı ile karşılaşmış. Bunun üzerine tezini sürekli tehir ettirmiş. Barkan Hoca, “Mehmet hadi bitir, hadi bitir” demesine rağmen tezi vermemiş. Bunun üzerine asistanlığı düşmüş.
Hocamız az yazmıştı. Yazı yazmayı da gençlere tavsiye ediyordu. Bunun nedenini sohbetlerinde sizlere aktarıyor muydu?
Bir röportajında Mehmet Genç Hoca nezaketi, Haydarpaşa Lisesi’nde talebesi olduğu Nihal Atsız’dan öğrendiğini söylüyor. Onunla ilişkisi nasılmış?
Aslında Nihal Bey’in öğrencisi değil ama okul içinde birbirlerini tanıyıp, uzun sohbetler yapma imkânları olmuş. Ben kendisine Nihal Bey’in iddia olunduğu gibi ırkçı biri olup, olmadığını sormuştum. Bana, “Kafatası meselesi bir nükteydi. İnsanlar ciddiye aldılar. Irkçı da değildi hatta o yıllarda biz gençler onu gerektiği kadar milliyetçi olmamakla tenkid ediyorduk” demişti. Başka bir gün Yağmur Atsız’ın da babasının ırkçı biri olduğu yönünde açıklama yaptığını duyunca, “Ah kafasız oğlum, baban ırkçı değildi” dediğini hatırlarım.
HAMİDULLAH’I FIKIH İÇİN TAKİP ETMİŞ
Muhammed Hamidullah da hocaları arasındaydı sanıyorum.
Aslında Hamidullah’la yollarının kesişmesi okuyanlara garip gelebilir. Çünkü Hamidullah bir ilahiyatçı, Hoca ise iktisat tarihçisi. Ama Mehmet Hoca multidisipliner biri. Bu nedenle o dönem Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde bulunan Hamidullah’ın derslerine dışardan dâhil oluyor. Çünkü Osmanlı içtimai, iktisadi, siyasi tarihine dair bir hüküm verecekseniz, fıkıhı diğer bir deyişle İslam hukukunu bilmeniz gerekir.
TÜRKİYE’YE RAĞMEN YETİŞTİK
Hoca bir ilim insanı, alim olarak yeterince desteklenebilmiş miydi?
Hoca yurtdışından hem üniversitelerden hem de düşünce kuruluşlarından teklifler aldı ama hiçbirini kabul etmedi. Neden kabul etmediğini sorduğumda ise dedi. Hoca bu gerekçelerle her şeye rağmen buradan ayrılmadı. Aslında yurtduşı teklifleri yapıldığında ciddi mali sıkıntı içerisinde olduğunu da biliyorum.
Kendisi Cumhurbaşkanlığı Büyük Ödülü, TÜBA Ödülü almıştı. Aydın Doğan Ödülü’nü ise reddetmişti. Bunun nedeni neydi?
Hoca ne yaptığını her zaman bilen biriydi. Titre itibar etmeyen bir adam olduğu gibi. Ödüllere pek itibar etmezdi. Aydın Doğan Ödülleri meselesine de bir açıklık getireyim; Hoca şahsen başvuruda bulunmadığı bir ödülle ödüllendirildi. Bu ödülden haberdar edilince, zarif bir metinle reddiyesini bildirdi.
HEP AÇIKTA YÜZMEYİ SEVDİ
Uzun yıllar devam eden dostluğunuzda birlikte seyahatlere de çıktınız mı? Bu seyahatlerde neler yapardınız?
Soyadı gibi zihnen de bedenden de gençti. Biz kendisiyle uzun tatiller yaptık. Milletvekilimiz Cengiz Aydoğdu’yla beraber üçümüz Assos’ta tatil yapardık. Tüm okuyacağımız kitapları oraya taşır, günün belli saatlerinde yüzer, sonra sadece okurduk. Hoca profesyonel düzeyde çok iyi bir yüzücüdür. Ama sahilde yüzmeyi hiç sevmezdi. Biz gençlerin cesaret edemeyeceği kadar açılırdı.
Hayatı boyunca da aslında hep açıkta yüzmeyi tercih etmiş. Sığda kalmamış. Araştırmaları da bu minvalde devam etmiş zaten.
O hiçbir şekilde derinliği olmayan bir meseleyle uğraşmadı. Hayatı boyunca da böyle devam etti. Hangi meseleyi ele alıyorsa onu da tüm boyutlarıyla ele alırdı. Gündelik hayatında bile felsefi derinliği elden bırakmazdı. Sürekli çalışırdı, yemek yerken bile makale okurdu. Ele aldığı meseleyle yatıp kalkar, asla o meseleye ihanet etmezdi.
Yurt dışına gittiğinizde Hocamız oralardan Türkiye’ye nasıl bakardı?
Yabancı bir ülkeye gittiğinde ilk olarak nereleri görmek isterdi?
Seyahatlerde hocanın ilk görmek istediği yerlerin başında kütüphaneler gelirdi. Ya da şehrin büyük kitapevlerine gitmek isterdi. Kitapevlerine girdiğimizde hoca kendini kaybederdi ve zaman mefhumu kalkardı. Hocayı biz ikaz etmezsek uçağı kaçırırdık, başımıza her şey gelebilirdi. Tarihi yerleri ziyaret etmeyi çok severdi. Bosna’dayken, bir akşam Travnik’te tepedeki Osmanlı kalesini soğuk havaya aldırış etmeden, hasta olma pahasına da olsa görmek istedi. Nihayetinde maalesef hasta oldu. Böyle tutkulu bir merakı vardı. Bir varak, bir at nalı bile olsa varıp görmek isterdi.
Mehmet Genç, çok geniş kitlelere hitap eden, farklı insanlarla arkadaşlığı olan biriydi. Erol Güngör, Sezai Karakoç, Cemal Süreya, Mehmet Şevket Eygi, Cemal Kafadar, Şevket Pamuk... Aslında birbirinden çok farklı çalışma alanlarında ve fikirde olan bu insanların hepsiyle ilişki içindeydi…
Hoca’nın Türkiye’de, klasik ifadeyle sağ cenah ve sol cenahtan derin dostlukları vardı. Ülkenin bir yetişmiş değerini gördüğünde hangi cenahtan olursa olsun, ilmine temas etmek isterdi. Mehmet Genç tam bir Osmanlı beyefendisi ve alimiydi. İsmini andığınız insanlardan çok daha geniş bir irtibat çevresi vardı. Ona göre bu isimlerin hepsi ülkemize değer katan isimlerdi. Bu insanlarda hocayla arkadaşlığı önemsemiş ve yeri geldiğinde ondan istifade etmişlerdir.
PANDEMİ ONU YIPRATTI
Hastalık teşhisi nasıl konuldu?
2019 yılının Ağustos ayında Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesinde akciğer kanseri teşhisi konuldu ve tedaviye başlandı. Hoca o süreçte çok gergindi. Fakat sonra kemoterapiyi reddederek daha uzun bir hayat yaşamaya değil, kalan hayatını daha verimli geçirmeye niyet etti. Doktorlar 7-8 ay ömrü kaldığını söylerken Hoca 1 buçuk sene yaşadı. Teşhisin üzerinde 6 ay geçtikten sonra doktorlar Hoca’ya, tahlillere bakarak “sanki hiç hastalanmamışsınız gibi” dediler, biz de çok sevinmiştik. Yarım bıraktığı çalışmalarına devam edeceğini düşünüyorduk. Fakat pandemi süreci gündeme geldi ve bu süreç onu çok yıprattı. Biz de Hoca’yı riske atmamak için evine gidip gelemez olduk. Sohbet ve muhabbete çok ihtiyaç duyan hocanın en yakın çevresinin salgın koşullarında huzurdan çekilmesi onu bir hayli yıprattı.
Hastalık sürecinde çalışmalarına nasıl devam etti?
Vefatından sonra Fatih Camii Haziresi’ne defnedilme süreci nasıl gerçekleşti?
Hoca kanser teşhisi aldıktan sonra tabii ölüme hazırlanıyordu ve nereye defnedilecek sorusu benim de zihnimi kurcalıyordu. Büyük bir teessürle sorma cesaretinde bulundum. Hoca bir süre sustu. Çok iyi bilirdim o susmasını. Ben de “Fatih Camii Haziresi’ni çok seversiniz Hocam, Gazi Osman Paşayı da çok seviyorsunuz, o da orada medfun. Siz de bu hazireye defnedilmeye layıksınız, gönlümden orası geçiyor” dedim. “Evet” dedi, “isterim fakat bunu kim temin edecek?” Bunun üzerine o akşam Ankara’yı aradım ve Cengiz Aydoğdu aracılığı ile meseleyi Cumhurbaşkanımıza intikal ettirmiş oldum. Kendileri de lütfedip hemen duruma vaziyet ettiler.
Hocanın mirası ile ilgili planlanan bir proje var mı? Arkasında kıymetli evraklar, kütüphane ve çalışmalar bıraktı...
NEŞREDİLMEMİŞ BİR MAKALESİ BASILACAK
Bir vasiyeti var mı?
Bana vasiyeti uzun yıllar önce yazdığı ama hiçbir yerde neşredilmeyen bir makalesini yayınlanması ricasıydı. Nasyonal sosyalizm üzerine olan bu makale yakın gelecekle inşallah yayınlanmış olacak. Nerede yayınlanacağı ilerleyen günlerde netleşecek.
CUMHURBAŞKANLIĞI MAAŞ TAHSİS ETTİ
Son olarak Hoca’ya dair dillendirmek istediğiniz bir husus var mı?
Osmanlı’nın üç temel ilkesi
Mehmet Genç, Osmanlı idari ve iktisadi sistemini üç temel ilke üzerinden izah eder. Bunlar sırasıyla; gelenekçilik ilkesi, iaşecilik ilkesi, maliyecilik ilkesi. Bu nazariye yalnızca Hoca’ya aittir ve dillere pelesenk olmuştur. Gelenekçilik ilkesini Hoca şöyle ifade eder; Osmanlılar 1300’lerin başında kurulduktan tam iki asır sonar “ebed müddet” tabirini kullanmaya başlarlar. Yani kıyamete kadar yaşayacak bir düzen. Bu hükmü o günün zirai devrim şartları çerçevesinde vermişlerdi. Bu meselenin izahını bir röportaj sınırları içinde yapmak mümkün değil. İlgilenenler hocanın Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi kitabına baş vurabilirler. Ama bu hususla ilgili o kitapta yer almayan bir noktayı dillendirmek istiyorum. Hoca son yıllarda bu üçlemesine dördüncü ilke olarak vakıfları da ekledi. Vakıflarla ilgili görüşleri yayımlamayı düşündüğümüz bu kitabın ikinci cildinde bir bölüm olarak yer alacak.
Bir de Hocanın, “Türklerin üç muhteşem çıkışı” diye özetlediği bir formül var. Nedir bu üç muhteşem çıkış?
Cumhuriyet 80’den sonra kapitalistleşti
Hoca Osmanlı’nın çökmesi ifadesini hiç kabul etmezdi. İnsanlık tarihinin en uzun ömürlü, tek hanedanlı devletidir Osmanlı Devleti. Osmanlı, Cumhuriyet ile birlikte yalnızca rejim değiştirdi ve varlığına devam ediyor. Bayrak aynı bayrak, toprak aynı toprak, millet aynı millet, coğrafya aynı coğrafya. Tarih sahnesinden çekilmesi gibi bir ifadeyi kabul etmek mümkün değildir, bu hususlara bakınca. Yine kendisi bu nazarla çok önemli bir hususu da vurgulardı; Cumhuriyet bile 1980’lere kadar kapitalistleşmemişti. “Sağlam yerin tamirine” girişmeyen Osmanlı, kapitalizmi de temel ilkelerine aykırı bulduğundan reddetmişti.
O bir hayat filozofuydu
Mehmet Genç genel olarak Osmanlı tarihçisi veya Osmanlı iktisat tarihçisi olarak bilinir. Ancak bu onun sıfatlarından biridir. Hoca Schopenhauer vari bir hayat filozofudur. Kendi çalışmalarında sürdürdüğü tavrı, hayatında da gösterirdi. Son nefsine kadar sürekli okuyan birisiydi. Felsefeden psikolojiye, sosyolojiden tiyatroya, tarihten edebiyata sürekli okumalar yapardı. O allame-i kül idi, her disiplin üzerine okumalar yapardı. Ama bunlarla ilgili yazmazdı. Bu bilgi birikimiyle zihnindeki en büyük problem olan “Sanayi Devrimi’nin Osmanlı sistemini nasıl etkilediğini” düşünmeye devam ederdi. Devlet-i Âliyye-i Ebed-Müdded denilir Osmanlı’ya ancak bu kuruluştan itibaren kullanılan bir tabir değildir. Osmanlı Devleti’nde müesseselerin ne zaman başlar ne zaman biter kimse anlamaz. Wagner’in müziği gibi…