28 Ağustos-8 Eylül tarihleri arasında Sanat Sokağı’nda kurulan Sahaflar Çarşısı’nda yapılan mezatta çocukken çok severek okuduğum Milliyet Çocuk dergilerinin ciltlerine rastladım ve aldım. Mezatta dikkatimi çeken bir başka eser ise Osmanlı’da çıkan ilk çocuk gazetesi Mümeyyiz’di.
Yeni Şafak Kitap ekinin eylül sayısında da kapağa taşıdığımız çocuk dergileri bugün çok daha zengin içerikle minik okurlarla buluşuyor. Çocuk dergileriyle ilk tanışmam 70’li yıllara uzanıyor. Evimize iki ablam sayesinde her Cuma akşamı düzenli olarak Tercüman Çocuk dergisi girerdi. Oturduğumuz sitede çocuk dergileri elden ele dolaşırdı. 80’li yıllarda kendi harçlığımla çocuk dergisi almaya başladığımda ise çocuk dergileri daha da çeşitlenmişti. Cuma akşamları Tercüman Çocuk, Pazartesi günleri de Milliyet Çocuk dergilerini alırdım. Yine o yıllarda okurla buluşmaya başlayan Türkiye Çocuk dergisi de bu iki dergi kadar iddialıydı. Can Kardeş, Hürriyet Çocuk dergilerinin yanında Pamukbank’ın Pamuk Çocuk ve İş Bankası’nın Kumbara dergileri vardı. İlk muhabir kartımı ise yine o yıllar Hürriyet Çocuk dergisinden almıştım. Yine Milliyet ve Tercüman Çocuk dergilerinin çocuk kulüplerine üyeydim. O yıllarda her çocuğun pul, peçete, kibrit ve kartpostal gibi koleksiyon merakı vardı. Okul harçlıklarımızı kitapçılardan aldığımız pul ve kartpostallara da harcardık. Ama yine de bu koleksiyonlarımızı zenginleştirmek için bunlarla yetinmezdik. Çocuk dergilerinin mektup köşesinden de bizim gibi koleksiyon yapanlara ulaşmak isterdik. Hiç unutmam Milliyet Çocuk’ta mektup arkadaşı köşesinde adresim çıktığında bir yaz günü çuval dolusu mektup almıştım. Bütün aile günlerce bu mektupları açıp okumuştuk.
Dünyadaki ilk çocuk dergileri
Bizim kuşak için oldukça önemli olan çocuk dergilerinin geçmişi ülkemizde Osmanlı dönemine kadar uzanıyor. Mezatta Belkıs Ulusoy Nalcıoğlu’nun çalışma yaptığı kitapla karşıma çıkan 1869-1970 yılları arasında haftalık olarak yayımlanan Mümeyyiz çocuk gazetesi bizde bir anlamda süreli çocuk yayıncılığın da ilk adresi olmuş. Dünyada ise başka örnekleri de var. Mesela ilk çıkan çocuk dergilerinden birisi İngiltere’de minik okurlarla buluşmuş. Çocuk masalı Güliver’in gittiği ülkeden ismini alan “The Liliputian Magazine” adlı dergi 1752 yılında çıkmış. Yine 1768 yılında Fransa’da yayımlanan Le Journal d’edication dergisi de dünyada ilk yayımlanan çocuk dergileri arasında. Bu dergiler masallar, şiirler ve bilmeceler eşliğinde çocukların ahlak ve eğitimine odaklanmış. Osmanlı döneminde modern eğitimin de yaygınlaşmaya başladığı yıllarda yayın hayatına başlayan ve her hafta Cuma günü okurla buluşan Mümeyyiz gazetesi de hazırlanırken bu dergilerin içeriği örnek alınmış daha çok. 1869-1870 yılları arasında 49 sayı olarak dönemin önemli eğitimcisi Sıdkı Efendi tarafından çıkarılmış ve o dönem tıpkı dünyadaki örnekleri gibi çocukların eğitim ve ahlak değerlerine yönelik yayıncılık yapmış. Hem büyüklere çocukların eğitim ve ahlakı üzerine tavsiyelerde bulunan, haber metinlerine yer veren gazete diğer yandan da çocuklara yönelik şiir, masal, okur bektupları, fıkra ve bilmecelere de bölüm ayırmış. Her sayısı farklı renklerde basılan gazetenin yönetimindeki Sıdkı Efendi aslen Kırımlı ve dönemin eğitim dünyasında önemli icraatlara ve yazılara imza atmış.
İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları arasında çıkan Mümeyyiz İlk Türkçe Çocuk Gazetesi adlı çalışmadan öğrendiğimize göre bu çocuk gazetesi o dönemde modern eğitime geçiş ve bu eğitim sisteminin yaygınlaştırılması için atılan adımlara da dikkat çekiliyor. 19. Yüzyılda Osmanlı dönemindeki eğitim sorunları kaleme alınan yazılarla dile getirilirken çocuklara da eğitimin neden önemli olduğu anlatan yazılara yer verilmiş. Çocukların modern şekilde eğitimi için aileleri ve çocukları telkin eden ve modern eğitim kurumları hakkında da bilgilerin verildiği dergide ayrıca kız çocukları için ilk kez açılan eğitim kurumlarının da adresleri paylaşılarak kız çocuklarını okumaya teşvik eden yazılar kaleme alınmış Ayrıca yazılarda ülke ve dünya gündeminden de çocuklar bilgilendirmiş.
Tüketim alışkanlığını körüklüyor
Mümeyyizi’in ardından ikinci çocuk yayını ise 1875 yılında Sadakat adlı gazetenin çocuklar için hazırladığı Etfal adlı ekidir. Bu ek de diğer çocuk gazetesi gibi çocukların eğitimini hedef almanın yanında çocukları eğlendirmeyi , eğitimli, ahlaklı bir nesil yetiştirmek maksadıyla yayın çizgisini belirlemiştir. Tazminat döneminde çıkan bir diğer çocuk dergisi olan Ayine de yine diğer çocuk dergileri gibi çocuğun eğitim ve ahlakına odaklı yayıncılık çizgisini sürdürmüştür. Çocukların eğitimine yönelik yola çıkan çocuk dergileri bugün ise daha çok çocukların eğlence ve tüketimine yönelik bir çizgide yayın hayatını sürdürmektedir. Bu da çocuk dergisinin çocukların dünyasındaki önemini değiştirmiştir.