Gün geçmiyor ki medyada ya da sosyal medyada “ezber bozan” bir bilgiyle karşılaşmayalım. Fenomen doktorlar her gün bizi “bilgilendirmeye” devam ediyor. Ancak bu söylemler havada uçuşurken birbirine tam zıt görüşlere de rastlıyoruz. Bir doktor sağlıklı olmanın yolunun bol bol paça çorbası içmekten geçtiğini söylerken, bir başka doktor ise paça çorbası yiyerek sadece damarlarınızı yağlandıracağınızı söylüyor. Diyetisyenler kilo verdirdikleri hastalarıyla instagram hesaplarına boy boy fotoğraflarını koyarken bir başka doktor diyetisyene gitmenizi ben de öneriyorum ama her gün kapısına kadar gidip içeri girmeden evinize dönerseniz diyor. Ünlü bir doktorumuz doktora gidin ama aldığınız ilaçları çöpe atın tavsiyesinde bulunurken, bir başkası antidepresan kullanmamayı öneriyor. Bir başka doktor ise bunlara tepki gösteriyor ve zaten hastalarda doğru ve düzenli ilaç kullanımı alışkanlığını oturtamıyoruz diye şikayet ediyor. Ne kadar aykırı söylem o kadar ilgi ve takipçi hesabı mı yapılıyor yoksa tamamen halkı bilinçlendirmeye yönelik paylaşımlar mı bunlar? Hastalar hangi doktora inansın? Aile hekiminin sözünü mü dinlesin, televizyonda gördüğü Prof. Ünvanlı hocaların mı? Doğrunun hangisi olduğunu şimdilik bilemiyoruz ama fenomen doktor enflasyonu yaşadığımız bir gerçek.
TIBBİ KONULAR ZIVANADAN ÇIKTI
İstanbul Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Bölümü öğretim üyesi ve Beşikçizade Tıp ve İnsani Bilimler Merkezi (BETİM) Genel Sekreteri Doç Dr. Hakan Ertin’in kapısını çaldık. Medya ve sosyal medyada doktorların bilgi paylaşırken neye dikkat etmeleri gerektiğini sorduk. Ertin, “Tıp içindeki tartışmaların da tıp kurumu içinde yapılması lazım. Bilimsel olarak yapılabilir bunlar ama halk önünde bilim tartışması problemli bir şeydir. Zarar vermeme ilkemiz tepe taklak oluyor. “Antidepresanları bırakın”, “ilaçları çöpe atın”, “tıp kurumu parayla çok iç içe geçti güvenmeyin” gibi söylemler, içinde bazı doğrular içerse de genel anlamda sorunludur. Sağlık ve tıbbi konular artık zıvanadan çıktı. Topluma gerçekten ciddi bir zarar veriyor” diyor.
Sosyal medyada doktorlar tarafından yapılan bazı paylaşımlar görüyoruz. Bir doktor ilaçlarınızı çöpe atın diyor, bir diğeri paça çorbası için diyor, bir diğeri buna karşı çıkıyor. Bir başka doktor tüm bu paylaşımlara tepki gösteriyor. Ortam çok karışık değil mi?
Bu tür paylaşımlar çoktandır yapılıyor. Benim özellikle iki konuda hassasiyetim var. Biri alternatif tıp bilgisinin paylaşımı, diğeri de tıp içinden bilgi paylaşımı. İki alan da sorunlu alanlar. Ahlaken problemli ve tartışılması gereken konular içeriyor.
TIPTA İKİ KERE İKİ HER ZAMAN DÖRT ETMEZ
Tıp bilgisi deyince ne anlatmak lazım?
Bir hoca televizyonda antidepresan kullanmayın, bir başkası ilaçları çöpe atın diyebiliyor. Burada temel sorun bazı doktorların neden yerleşik tıp kurumuna karşı söylem geliştirdikleri. Bu hem tıp bilgisinin niteliği hem de kişilerin psikodinamikleriyle ilişkili.
Tıpta iki kere iki her zaman dört etmez. İnsan bedeni çok karmaşık bir yapıya sahip olduğu ve birçok parametre işin içine girdiği için bazen 3, bazen 5 eder. Kişinin o andaki bağışıklık sistemi, yorgunluğu, depresif hali, vücudunun damarlarının yapısı gibi birçok belirleyen etkilidir. Tıp mensupları bunu bilir ve buna göre vaziyet almaya, olası zararı aşmaya çalışır. Bu kanıta dayalı tıptır ve 4’ü bulmaya gayret eder. Bu esnada da çok zorlanır. Bu zorlanmadan istifade eden hem tıbbın içinden bazı söylemler neşet eder hem de alternatif tıp söylemi güçlenmeye başlar. Son dönemde alternatif tıp söylemlerinde de bir güçlenme var. Benim kendi alanım tıp etiği. Tıp felsefesi üzerine çalışıyorum. Burada öncelikle etik bağlamda çok ciddi sorun olduğunu düşünüyorum.
HALKIN ÖNÜNDE TIP TARTIŞILMAZ
Ne gibi bir sorun?
Bir kere bu bilgilerin doğruluğu fevkalade şüpheli. “İlaçları atın” dediğinizde birileri bunu yapabilir. Bunu bir tıp kongresinde istediğiniz kadar konuşup tartışabilir, uç noktalara gidip gelebilirsiniz ama halkın önünde bu tür bilgileri tartışmak sorunludur. Televizyonu eğitimli olan da eğitimsiz olan da izliyor. Bu birilerinin zarar görmesine, sağlığının bozulmasına yol açabilir ki hiçbir din, vicdan, akıl bunu kabul etmez.
BU VEBALİ KİM ÜSTLENECEK
Peki bu söylemler nasıl ortaya çıkıyor?
Amerikan Ulusal Tıp Kütüphanesi bünyesinde Medline dediğimiz bir indeksleme var. Pubmed gibi makaleleri, Medline gibi bazı sistemler üzerinden takip ederiz. 2017 yılında Medline’da 813 bin makale basılmış. 5150 dergi var Medline’ın listelediği. Bu sadece bir grup, başka indexleri ve index dışında olanları hesaplarsanız bu sayı milyonları buluyor. Bir yılda 3 milyonun üzerinde tıbbi makale üretiliyor. Doktorlar bunları takip edemez hale geldi. Bu nedenle artık tekil makaleler yerine Metaanaliz dediğimiz, grup makaleleri inceleyen ve ortak sonuçları olanları anlatan makalelere güvenmeye başladık. Ama siz metaanaliz yerine tıbbi üniversitelerce yayınlanmış makaleleri aradan seçip alabilirsiniz. Ben size öyle makaleler bulurum ki tıbben zararlı olan bir maddenin bazı kanser türlerine, Alzheimer’a iyi geldiğini gösteren makaleler var. Onları aradan çekip çıkarabilirim. Bazı kanser türlerinin bu maddeyi kullananlarda daha az görüldüğüne dair makaleler de var. Ne yapacağız şimdi? “Bu maddeyi kullanın iyi bir şey mi” diyelim? Genel metaanalizlerde bu maddenin zararı daha ağır bastığı için bu maddeyi kenara koyuyoruz.
Tıp kurumuna karşı bir güvensizlik mi var ki böyle söylemler ilgi görüyor?
Bu sosyolojik olarak araştırılması gereken bir problem. Neden insanlar kanıtlanma süreçlerinden geçmemiş bir takım iddialara yatkındırlar? Mesela alternatif tıp neden bu kadar revaçta? “Ihlamur akciğer enfeksiyonuna iyi geliyor” diye bir iddiada bulunabilirim ya da prostat büyümesine brokoli önerebilirim. Bu hasta serilerinde denenebilir, yöntemleri var. İddia sahibi iddiasını ispatla mükelleftir. Ben alternatif tıp uygulamalarına fevkalade mesafeli bir insanım. Bunun İslami perspektiften de iyice düşünülmesi lazım. Çünkü bu söylemler, ispat edilmeyen şeyler insanlara zarar verebilir.
TIBBIN TEMEL İLKELERİNE ZARAR VERİLİYOR
Ne gibi zararlar hocam? Sonuçta kullanım tavsiyesi verdikleri şeyler bitki, sebze vb...
Televizyona profesör ünvanlı kişiler çıkıyor. “Ben doktor değilim fakat size bazı tavsiyelerde bulunabilirim” diyor. Önce prostatın anatomisini anlatıyor. “Prostat büyümesi erkeklerde çok sık görülen bir şeydir. Bunun için brokoli kullanın” diyor. Bu benim başıma gelse, önce bir üroloğa giderim, muayene olurum. Bir taraftan da bir ümit brokoli de kaynatıp içerim. Bunda sorun yok. Fakat bu programları Sakarya’nın bir dağ köyündeki vatandaş da izliyor. Hastaneye ulaşmak zor olabilir, maddi sıkıntısı olabilir, korkuyor olabilir. E televizyondaki hocanın adının başında profesör yazıyor. Güzel de anlattı. Neden güvenmeyeyim? O köylü 2-3 ay brokoli kaynatıp içiyor. Bütün prostat büyümeleri prostat hipertrofileri değildir. Ya bu prostat büyümesi prostat kanseriyse? O 2-3 aylık dönemde metastaz yaparsa? 3 ay önce gitse bunu hekim bilecekti. Ama gitmedi ve bir zarara uğradı. Bunun vebalini kimin hesabına yazalım?
Siz hiç alternatif kimya, alternatif fizik, alternatif matematik duydunuz mu? Yok. Neden alternatif tıp var? Birincisi tıp bilgisinin manipüle edilmeye müsait olması, ikincisi de alternatif kimya ya da alternatif matematikten sizin menfaatinize bir sonuç çıkmayacak olması. Ama alternatif tıptan bir şey buluruz, belki biraz daha uzun yaşarız, biraz daha keyifli bir yaşam süreriz gibi bir insanın çıkarına hizmet edebilecek beklentiler var. Bütün bunlar tıp bilgisinin niteliğinden türüyor. Bu tür ifadeler kullanan hekimlerin tıbbın temel ilkelerine zarar verdiğini düşünüyorum.
Bazı doktorlar (estetik cerrahlar, diyetisyenler, mide ameliyatı yapan cerrahlar) hastalarının fotoğraflarını paylaşıyorlar. Öncesi, sonrası diye. Bunlar reklam amacıyla paylaşılıyor. Bu etik mi?
Özellikle bariatrik cerrahi dediğimiz mide küçültme operasyonlarında görüyoruz. Yüzleri de ortada. “Hastadan izin aldım” diyebilir. Hasta fotoğraflarının tıp ahlakında eğitim amacıyla kullanılmasına izin verilir fakat burada velev ki hasta izin verdi, kullan dedi. Bir profesör, bir doktor ile hasta arasında kategorik bir fark var. Tıp ahlakı bu kategorik farkı dengeli hale getirmek içindir. Kategorik fark varken “senin fotoğrafını medyaya koyacağım” dediğinde hasta buna kolaylıkla itiraz edemez. “Hoca beni bu hale getirdi” diye düşünerek minnet borcuyla evet diyebilir. Hastanın “Evet benim resmimi koy” derken hiç bir baskı altında olmaması lazım. Ancak bir hekimin hastayla arasındaki güç farkı nedeniyle hasta rahat değildir ve bu kararı kolayca veremez. Tıp etikçisi olarak bu paylaşımları özerklik ilkesi bakımından sorunlu buluyorum. Hastanın onayı kavramı burada geçerli değildir.
TIBBİ REKLAMASYON DÖNEMİ YAŞIYORUZ
İnsanlara ne gibi bir mesaj veriyor bu paylaşımlar?
Bu paylaşımlarla herkese zayıf ve güzel olmak dayatılıyor. Herkesin burnu hokka gibi olacak, saç ekilecek, fit olacağız. Beden bir metalaşma sürecinde. Başka değerler göz ardı ediliyor. Hep güzel olmalısınız. Bu eskiden hanımların başının belasıydı son dönemde erkeklere de iş döndü. Erkekler de güzelleşmeye çalışıyorlar. Plastik operasyonlara müracaatlar arttı. İnsanların iyilik, güzellik, iyi şeyler üretme gibi değerleri örten, “kendini bedeninle varla” kavramını öne çıkaran bir yaklaşım gitgide narsist bireyler oluşturuyor.
Doktorlar tıp paylaşımını hangi çerçevede yapmalı?
Bilgilendirme amacıyla iyi şeyler paylaşılabilir. Kanserden korunmak için şunları yapın gibi paylaşımlar... Fenomen ya da ekran yüzü hekimler içinde itibar ettiğim Osman Müftüoğlu. Dengeli ve makul şeyler söylüyor.
DOKTORLAR BİLE NE YAPACAĞINI ŞAŞIRIYOR
Herkes bir şey söylüyor. Halk ne yapsın?
Bir dönem yumurta, tereyağı kesinlikle yasaktı. Şimdi değişti. Tıbbi bilginin niteliği yüzünden şimdi kaşık kaşık tereyağ yiyin, zeytinyağı için, yumurta yiyin gibi söylemler var. Ben tıp fakültesi mezunuyum. Bu haberler arasında başım dönüyor. Hangisinin doğru olduğuna şaşırabiliyorum. Kolesterol ilaçlarını bırakın diyen hocalar var, Kardiyologlar Derneği de sakın bırakmayın diyor. Benim kafam karışıyor. Bu zavallı halk ne yapsın? Onun için kontrollü tıbbi bilginin toplum önüne getirilmesi lazım. Tıp içindeki tartışmaların da tıp kurumu içinde yapılması lazım. Bilimsel olarak yapılabilir bunlar ama halk önünde bilim tartışması problemli bir şeydir. Sağlık ve tıbbi konular artık zıvanadan çıktı. Topluma gerçekten ciddi bir zarar veriyor.