Bugün Ermenistan devleti olarak kabul edilen bölge Azerbaycan'ın Kuzeybatısı yani Türk toprağıydı. Bu gerçeğe Rus kaynaklardan da ulaşmamız mümkün.
Kuzeybatı Azerbaycan yani bugün ki adı ile Ermenistan'da yer alan 2 bin 310 yerleşim biriminden 2 bininde Türklerin yaşadığı Ermeni kaynakları da dahil açık bir şekilde bilinmekte.
Ancak Karabağ işgali başta olmak üzere Ermenistan'ın ihlal ve işgal tarihi oldukça kabarık. İlk olarak Ermeniler 19'uncu yüzyılın sonlarında Azerbaycan Türklerine karşı aşamalı bir etnik temizlik yapma girişiminde bulundu. 1897'de Rusya’da yapılan ilk nüfus sayımına göre İrevan’da 313 bin 178 Türk yaşamaktaydı.
20’inci yüzyılın başlarında yapılan sayıma göre İrevan’daki 99 bin kişilik nüfusun 62 bin 600’ü Türk, 36 bin 400’ü Ermeni olarak değişti.
1917-18'de soykırımlar hız kazandı
Ermeniler Rusya’da gerçekleşen devrimi fırsat bilip Azerbaycan Türklerine karşı soykırım ve işgalleri hızlandırdı. İrrevan ve Gence şehirlerinde 200, Şusa Cebrayı ve Zenzegur ilçelerinde 75 Türk köyü Ermeniler tarafından işgal edilip halkı yok edildi.
1917 Şubat ve Ekim devrimlerinin ardından Stepan Şaumyan önderliğinde Ermeniler Bolşevizm ideali ile hareket etmeye başladılar. Önce Bakü'deki Türkleri yok etme planları uygulamaya konuldu. Bu amaçla sadece Türk oldukları için katledilen on binlerce insan evlerinde ateşe verildi.
1918 yılının Mart ayı sonu Nisan ayı başlarında Bakü, Şamahı, Kuba’da Lenkeran ve Muğan kentlerinde 50 binden fazla Türk katledildi.
Karabağ’da 150, Zengezur’da 115, İrevan’da 211 köy ateşe verildi, İrevan ve çevresinde bulunan 88 Türk köyünde bin 920 ev yakıldı ve 131 bin 970 Türk vahşice katledildi.
Tanınmayan devlet Ararat
28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Miili Şurası tarafından Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kurulduğu ilan edildi. Bu tarihte Ermeniler Kars ve Nahçıvan’ı da dahil ederek İngilizlerin yardımıyla Azerbaycan topraklarında Ararat Cumhuriyeti’ni kurdular.
Hiç bir devlet tarafından tanınmayan Ararat Cumhuriyeti 25 Eylül 1930'da çıkan ayaklanmanın ardından Türk ordusu tarafından bastırılarak ortadan kaldırıldı.
Rusya eli ile hükümet yıkılıp hükümet kuruldu
1920 yılında Bolşeviklerle anlaşan Ermeni güçleri yeniden Zengezur ve Karabağ'ı hedef aldı. Rusya, Ermenistan ile savaşan Azerbaycan’ın durumunu fırsat bilerek mevcut hükümeti yıktı.
Ardından Rusya, yıkılan hükümetin yerine Kızıl Ordu eliyle kurulan Komünist Partisi aracılığıyla 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin kurulmasını sağladı.
Bu sırada karışıklıktan istifade eden Rusya, Zengezur ve Nahçıvan Ermenilere peşkeş çekti. Her ne kadar Kars antlaşması ile Nahçıvan Azerbaycan’a iade edilse de Zengezur Ermenistan’a bırakıldı ve Nahçıvan Azerbaycan’dan fiziki olarak ayrıldı.
Sovyetler döneminde Türkler bölgeden sistematik olarak göçe mecbur bırakıldı ve birçok Türk bu göç sürecinde katledildi.
Önce işgal sonra göç
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yurtdışında yaşayan Ermeniler, işgal ederek yada halkını katlederek ele geçirdikleri bölgelere göç etmeye başladı. 1946’da 50 bin 900, 1947’de 35 bin 400 Ermeni bölgeye getirildi.
Stalin Türkleri göçe zorladı
20 milyondan fazla insanın ölümünden sorumlu Sovyet Lider Josef Stalin 1948-1952 yılları arasında 100 binden fazla Türk vatandaşını Ermenistan'a destek vermek amacıyla göçe zorladı. Azerbaycan ile Ermenistan’a karşı ‘böl ve yönet’ilkesini uygulayan Stalin yüzünden bu insanların çoğu hayatını kaybederken geride kalanlara ise hiç bir barınma imkanı sağlanamadı.
"Türksüz Ermenistan" diyerek Karabağ'ı işgal ettiler
Sovyetler Birliği'nin dağılma sürecinde milliyetçi Ermeniler, Dağlık Karabağ'da hak iddia etti. Ermenistan ile Azerbaycan 1991’de SSCB’den ayrıldıklarını ilan etti. Hemen sonra da 1992 yılında ilk Karabağ savaşı patlak verdi.
1 Ocak 1992 tarihinde yeni Azerbaycan yönetimi Karabağ’da yasal düzenin sağlanması için bölgeye askeri birlikler gönderdi. 5 gün süren ilk çatışmaların ardından Karabağ Ermenileri 6 Ocak 1992 tarihinde bağımsızlık ilan ettiklerini duyurdu. Bu bağımsızlık ilanı hiçbir ülke tarafından tanınmadığı gibi günümüzde Ermenistan’ın kendisi tarafından bile kabul edilmiş değil. 1992 yılı Mart ayında ise büyük savaş başladı.
“Türksüz Ermenistan” sloganı ile hareket eden Ermeniler Karabağ’ı işgal etti.
1922’de günümüz Ermenistan topraklarında bin 300 Türk köyü vardı. 1988’de ise 210 Türk köyü kalmıştı.
Ermenistan'ın silahlandırdığı gruplar, 1991'de Hankendi'yi, ertesi yıl da Hocalı ve Şuşa'yı işgal etti. Daha sonra Laçın, Hocavend, Kelbecer ve Ağdere'yi de ele geçiren Ermeni güçleri, 1993'te Ağdam'a girdi. Ağdam'ı, Cebrayıl, Fuzuli, Gubadlı ve Zengilan illerinin işgali izledi.
Azerbaycan topraklarının yüzde 20'sinin işgal altına girdiği süreçte 1 milyona yakın sivil de yerinden edildi.
Bişkek Protokolü kağıt üzerinde kaldı
Azerbaycan ve Ermenistan, 4-5 Mayıs 1994'te Bişkek'te Bağımsız Devletler Topluluğu Parlamentolararası Meclisi, Kırgızistan Parlamentosu, Rusya Federal Meclisi ve Dışişleri Bakanlığının inisiyatifiyle "Bişkek Protokolü" olarak bilinen ateşkes anlaşmasını imzaladı.
Ancak ateşkes kağıt üzerinde kaldı ve çatışmalarda binlerce asker öldü. 1992'de Ermenistan-Azerbaycan anlaşmazlığı ve Dağlık Karabağ sorununun barışçıl yollarla çözülmesini teşvik ve taraflar arasında aracılık etmek amacıyla Minsk Grubu kuruldu.
Kısacası Sovyet lider Stalin tarafından miras bırakılan yaklaşık bir asırlık kanlı dava yeniden alevlendi.